De boeken van de week: queers in de kunst, Björn Rzoska over zijn grootvaders in de oorlog en de winnaar van de eerste young adult-prijs 

Klara-presentator en acteur Johannes Wirix-Speetjens heeft een podcast gemaakt en een boek geschreven over queer personen uit de kunstwereld. "De kunstgeschiedenis bulkt van de queers", vertelt Wirix-Speetjens in De Afspraak. Van Oscar Wilde tot Peter Tsjaikovski, van Camille Saint-Saëns tot Freddie Mercury: allemaal komen ze aan bod in ‘Classical Queers’ (uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts).

"Queer is alles wat niet hetero en niet cisgender is", verduidelijk Wirix-Speetjens, zelf queer. Het is een parapluterm voor iedereen die tot de LGBTQI+-gemeenschap hoort.

"Bij Klara kwam ik steeds meer te weten over de componisten en de artiesten en ontdekte dat de wereld van de klassieke muziek niet zo behoudend en conservatief is als ik dacht." De queer artiesten uit het boek en de podcast konden maar op één plek zichzelf zijn en dat was in de kunstwereld. "Kunst is een heel goed middel voor verbinding. Kunst is in staat om ons van mening te doen verschillen en om ons andere dingen te laten voelen." 

Neem nu componist Peter Tsjaikovski (1840 - 1893). Zijn lot is door het actuele verbod op LGTBQI+-organisaties in Rusland brandend actueel. "Hij zou in het Rusland van vandaag niet veel vrijer zijn geweest."

Het is pas in 2016 dat zijn dagboekfragmenten en brieven aan zijn homoseksuele broer zijn vrijgegeven. Daarin vertelt Tsjaikovski dat hij op mannen valt en daar ontzettend mee worstelt.

Hij trouwt, maar vlucht enkele maanden na zijn huwelijk naar Parijs waar hij in de queer gemeenschap terechtkomt. Zijn leven eindigt tragisch: Tsjaikovski stapt uit het leven. "Hij zou in die tijd verliefd zijn geworden op zijn neef, een homoseksuele man wel, maar dat zou hem in zo’n diep verdriet hebben gestort, dat hij zelf een einde aan zijn leven zou hebben gemaakt."

Björn Rzoska is historicus en nog even parlementslid voor Groen, voor hij de nationale politiek vaarwel zegt. Hij is ook de kleinzoon van een Vlaamse Oostfronter en een lid van de 'Polish Guards’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog stonden ze aan tegengestelde kanten van de geschiedenis. In ‘Gedeelde grond’ (uitgeverij Ertsberg) gaat hij op zoek naar het oorlogsverleden van beide grootvaders. 

Rzoska begint zijn boek bij zijn Belgische grootvader Paul, die hij uitvroeg over zijn oorlogsverleden tijdens een interview 30 jaar geleden. Paul was 27 jaar en vader van twee kinderen met een derde op komst, toen hij zich aanmeldde bij de Duitse Waffen-SS, maanden voordat er sprake is van een Oostfront en de strijd tegen de bolsjewieken.

"Ik was een katholiek, een anticommunist en ging daarom naar het Oostfront", motiveerde hij zijn keuze. Kleinzoon Björn beseft nu dat hij tijdens dat interview om de tuin is geleid en dat zijn opa maar een deel van de sluier heeft opgelicht.

"Mijn grootvader was een ongelooflijke opportunist. 'Als ik aan de kant van de winnaar ga staan, dan ga ik mijn zaak kunnen uitbouwen', dacht hij." Hij wordt ingelijfd bij de Waffen-SS-divisie die in Oekraïne gedurende een week dood en vernieling zaait en gestopt wordt door de Duitse Wehrmacht. 

Bovendien was hij volgens Rzoska een overtuigde nationaal-socialist. Tijdens het interview ontkent hij zelfs het bestaan van de Holocaust. "Dat vond ik als opgroeiend historicus onvoorstelbaar. Ik had al gehoord over het negationisme, maar dan zit een man tegenover jou, die je doodgraag ziet, die ontkent wat niet te ontkennen valt." 

De andere grootvader van Rzoska was Stefan, een Pool die na de oorlog aansluit bij de 'Polish Guards'. Tijdens de oorlog schuilt hij eerst op het platteland. Om te ontsnappen aan de verplichte militaire dienst gaat hij werken in een Duitse deken- en dekbeddenfabriek in Breslau. Op een gegeven moment verblijven beiden tegelijk in Breslau: Paul probeert er ontheven te worden van zijn Waffen SS-dienst.

Beide grootvaders verschilden niet alleen in hun politieke keuzes, maar waren ook karakteriële tegenpolen. "De een is een poseur en af en toe provocateur, de andere iemand die liever in het decor verdween."

In 'Gentlemen' (uitgeverij De Geus) laat Patricia Jozef haar hoofdpersonage betalen voor seks. Een onderzoek van UGent waaruit blijkt dat een prostituee een van de favoriete romanpersonages is, inspireerde haar voor dit boek. Ze vroeg zich af of ze een geloofwaardig verhaal kon schrijven wanneer ze de rollen zou omdraaien.

"Informatie vinden over mannelijke prostitués was een hele uitdaging", vertelt Patricia Jozef op Klara. Er is bijvoorbeeld geen raamprostitutie. Via internet is ze op zoek gegaan naar gigolo’s die haar meer vertelden over hun diensten.  

Hoofdpersonage Marieke is op zoek naar begeerte. Ze heeft een langdurige, monogame relatie met jeugdliefde Vik, maar daar is de seks uit verdwenen. Samen met Marieke zoekt de auteur naar een oplossing: uit elkaar gaan is niet aan de orde, want er is veel liefde en warmte in de relatie. 

"De gigolo’s zijn een hefboom om het te hebben over onder meer de mens in al zijn kwetsbaarheid rondom seksualiteit, de schoonheid en pijnpunten van een langdurige relatie", verduidelijkt Patricia Jozef. 

In 'Gentlemen' zitten veel seksscènes. "Ik schrijf een boek met de slaapkamerdeur open. Het gaat over betaalde seks, wat voor een groot stuk heel technisch is. Ik vond het belangrijk om dit te durven schrijven", vertelt Patricia Jozef.

De Franse auteur Sylvain Tesson, bekend van de bestseller 'De sneeuwpanter', trok vier opeenvolgende winters over de Alpen. Het verslag over die barre tochten bij ijskoude temperaturen in een monotoon wit landschap schreef hij neer in 'Wit' (uitgeverij De Arbeiderspers). 

Sylvain Tesson trok vanuit Frankrijk richting Triëst in Italië en deed dit al toerskiënd, een vorm van skiën waarbij er geen skiliften worden gebruikt. "Het is een combinatie van langlaufen en alpineskiën", licht ervaren poolexpeditieleider Henk-Jan Geel toe op Radio 1.  "Op die manier kan je van hut naar hut skiën, zonder telkens naar beneden te moeten gaan."

Volgens Geel heeft Tesson een belachelijk grote afstand afgelegd in soms heel barre weersomstandigheden: ze hebben stormen en desoriënterende 'white-outs' meegemaakt. "Dan zie je alleen maar het wit van de wolken en de sneeuw. Je weet niet of je op een afgrond toeloopt of steeds steiler gaat." 

'Wit' is niet alleen een verslag van een tocht, maar vooral ook van wat het met Tesson doet en hoe hij over de wereld denkt. Tesson schrijft: "Het bewustzijn verdween naar de achtergrond, de identiteit loste op, het brein stopte ermee, de psyche werd uitgeschakeld, het ego verwaterde." 

Voor Geel staan in het boek heel wat herkenbare taferelen: de eentonigheid van het landschap, het opdelen van doelen in kleine stukjes om ze zo dichterbij te leggen, van bergpas naar bergpas en niet meteen naar het einddoel. Als expeditieleider had hij in het boek meer praktische tips verwacht. 'Wit' is vooral een mooi avonturenboek waarin Tesson de lezer meeneemt in zijn gedachten en ervaring van de reis.

Aline Sax won voor haar jeugdroman 'Wat ons nog rest' (uitgeverij Infodok) de eerste juryprijs voor een oorspronkelijk Nederlandstalige young adult-roman, op het woord- en boekenfestival 'Druk in Leuven'. Sax is historicus, onderzoekscoördinator bij het historisch projectbureau Geheugen Collectief en doceert publieksgeschiedenis aan de Universiteit Antwerpen. 

'Wat ons nog rest' is een historische roman die zich afspeelt tijdens de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog in het vernielde Berlijn. Een meisje van 17 jaar probeert samen met haar moeder en jongere broer te overleven. Het nazi-regime is gevallen, iedereen is ontgoocheld en de mensen weten niet wat ze moeten doen. De gevechten woeden nog volop en de Russen staan voor de deur.  Het is een vreselijke periode en zij moet kiezen: blijf ik passief of kom ik in actie?

"Aline Sax behoudt perfect de balans tussen dat maatschappijkritische dat zo eigen is aan het young adult-genre, maar tegelijk is dit ook een hoopvol verhaal", vertelt Linde Dessoy, expert jeugdliteratuur en jurylid, op Radio 1. 

"Sax schrijft op een heel pakkende wijze een 'vrije versroman' en plaatst zich daarmee in de traditie van de 'verse novels', wat in de Angelsaksische young adult heel erg leeft. Het is een format waarbij heftige thema’s in heel korte zinnen worden gebracht. Er wordt gespeeld met ritme en ook met de bladspiegel waardoor het draaglijk wordt."