‘Ik ben zo langzamerhand in de minderheid’: hoe een theaterschrijver het gesprek gaande houdt in Duitsland

De buren van de Marienplatz ontmoeten elkaar aan de statafels van het eetkraampje dat belegde broodjes voor zo’n twee, drie euro verkoopt. Het gesprek van de dag is de Duitse bondspresident Frank-Walter Steinmeier, die morgen hun stad Görlitz zal bezoeken. Onder de indruk zijn de buurtbewoners niet. “Ik zal mijn zaak er zondag niet voor openen”, roept de verkoopster stellig vanachter de toonbank.

De progressieve federale regering is niet bepaald populair in de stad, legt de 59-jarige buurtbewoner Steffen uit. “Ik ben best een gelukkige burger”, zegt de elektricien, met een grote koffiemok in de hand. “Maar ik ben zo langzamerhand in de minderheid, heb ik het gevoel.” Veel van zijn familieleden en vrienden stemmen inmiddels op de AfD. De tak van de partij in Saksen, waar Görlitz ligt, is afgelopen december door de inlichtingendienst als bewezen rechts-extremistisch geclassificeerd.

Verkiezingstijd

Görlitz leek in 2019 de eerste AfD-burgemeester van het land te krijgen, maar in de tweede ronde won de kandidaat van de CDU op het nippertje. Inmiddels is het weer verkiezingstijd in de meest oostelijke stad van het land. In juni worden niet alleen de Europese verkiezingen gehouden, ook het nieuwe gemeenteparlement wordt gekozen. In september volgen de deelstaatverkiezingen in drie Oost-Duitse deelstaten, waaronder Saksen. Wederom is de AfD favoriet.

Vanuit zijn woonkamerraam ziet Steffen iedere week een woedende menigte over het plein lopen. Deze maandag-demonstraties begonnen tijdens de pandemie in reactie op de coronamaatregelen, maar zijn inmiddels uitgegroeid tot een algeheel verzet tegen de regering en politici. “Ze roepen dat hun mond gesnoerd wordt, dat ze tegenwoordig niets meer mogen zeggen”, vertelt Steffen. “Nou, op maandag zie je hier op straat dat ze juist alles kunnen zeggen.”

Dat bondspresident Steinmeier naar Görlitz komt, kan gezien worden als een poging om toenadering te zoeken tot burgers die afglijden naar extreemrechts. De bondspresident wil met burgers in gesprek gaan bij een spraakmakend toneelstuk dat in het Gerhart-Hauptmann- stadstheater wordt gespeeld. Dat stuk gaat over de opkomst van de AfD in de stad en belooft om dat niet op een belerende manier te doen, maar het wil Görlitzers met elkaar in dialoog brengen.

Mediagenieke schrijver

Op zaterdagavond, als het toneelstuk in de stad in première gaat, is het druk op de trappen naar de ingang van het uitverkochte theater. De mediagenieke schrijver van het stuk, de 30-jarige Lukas Rietzschel, staat buiten nog een sigaretje te roken en lijkt veel bezoekers te kennen. In de Duitse media wordt de inmiddels beroemde Rietzschel, zelf afkomstig uit een klein dorpje in Saksen, ‘de stem van het Oosten’ genoemd. Hij gaat in zijn werk op zoek naar de sentimenten die ten grondslag liggen aan de groeiende invloed van extreemrechts.

Voor zijn toneelstuk Das beispielhafte Leben des Samuel W. sprak Rietzschel de afgelopen jaren honderd inwoners van zijn woonplaats Görlitz. Flarden van die gesprekken vormen het script van het toneelstuk.

In de goud met rood beklede theaterzaal zien Görlitzers vijf acteurs een heel gewoon leven spelen: een huis wordt gebouwd, een stel krijgt een kind, ze kletsen met de buren, drinken bier en kijken samen een voetbalwedstrijd. Maar op een verhoging achter hen beweegt onheilspellend een figuur in zakelijk pak. Deze kan gezien worden als Samuel W., gespeeld door de Nederlandse danseres Elise de Heer, die op de achtergrond de touwtjes in handen lijkt te hebben in de gemeenschap.

De acteurs spreken over hun verwarrende en uiteenlopende herinneringen aan de DDR: hemels of hels. Bij veel herinneringen knikken of glimlachen de toeschouwers van herkenning. In het Westen worden die vaak niet begrepen. “De film Das Leben der Anderen, dat is een West-Duitse productie. Maar de Stasi-chef wordt natuurlijk door een Oost-Duitser gespeeld!”, zegt een acteur, waarna het publiek in lachen uitbarst.

In die door het Westen gedomineerde samenleving moeten zij na de hereniging samen hun draai vinden. Een land dat vervolgens geplaagd wordt door de eurocrisis, de vluchtelingencrisis, ‘het griepje’ en nu de Oekraïne-crisis. De politici, die willen het volk klein houden, zegt een acteur.

Herinneringen ophalen

Maar politicus Samuel W., is één van hen, zo blijkt uit de herinneringen die de acteurs met elkaar ophalen. Met hem gingen ze naar de kleuterklas. Hij ging naar het Westen, maar keerde terug naar het Oosten. “Heimwee is de ergste pijn die je kunt hebben”. Hij is een geboren leider en zal het geld naar de regio kunnen brengen. Hij is dan wel een beroepspoliticus, maar een goede. “Hij is geen partijpatriot, zoals alle anderen!”, roepen de acteurs tegelijk.

“Het was heel indrukwekkend”, zegt de 83-jarige Heinrich Tabel, die na het toneelstuk zijn vrouw Hanna in haar lichtblauwe jas helpt. “Ik wou dat wij het met z’n allen konden hebben over de DDR en de hereniging zoals in het theaterstuk”, zegt hij. Zijn vrouw Hanna knikt. “Voor de hereniging waren we allemaal gelijk en ging het iedereen ongeveer net zo goed”, zegt ze. “Of net zo slecht”, voegt haar man toe. “Na de hereniging zijn er verschillen ontstaan door de werkloosheid en zijn we uit elkaar gegroeid. En daaruit ontstaan natuurlijk vooroordelen”, zegt Hanna Tabel.

Het stel maakt zich grote zorgen over de groeiende macht van de AfD in hun stad. “Het zou goed zijn als zij ook dit toneelstuk zouden zien”, zegt Heinrich Tabel. Of er AfD-stemmers vanavond in de zaal bij zijn, weet het stel niet. “Zovelen hier stemmen op de partij, dat kan eigenlijk niet anders”, zegt Hanna Tabel.

Tijdens een vragenrondje na het toneelstuk wordt duidelijk dat het publiek zich ook afvraagt hoe extreemrechts zich tot het het stuk verhoudt. “Heeft rechts op het stuk gereageerd?”, vraagt een jongen met blond piekhaar, die zijn hand heeft opgestoken. “We hebben daar veel over nagedacht en ook met een advocaat over gepraat. Wat als iemand deze avond komt verstoren?”, zegt dramaturg Martin Stefke. “Dat geeft ons zorgen. Maar we vinden deze tekst enorm belangrijk, voor deze regio en in deze tijd.”

Het is niet gek dat de theatermakers meteen denken aan potentieel geweld. Sinds het begin van deze maand zijn in verschillende steden politici aangevallen door verdachten uit de extreemrechtse scene. In Dresden, de hoofdstad van Saksen, werd twee weken geleden Europarlementariër Matthias Ecke (SPD) het ziekenhuis ingeslagen toen hij in de stad verkiezingsposters aan het ophangen was. In de dagen erna werden nog twee politici van de Groenen in die stad aangevallen.

Op een bankje in de zon zit de 22-jarige Lea-Michelle Orbe met haar zus. De zussen, beiden volledig in het zwart gekleed, zijn opgegroeid in Görlitz. Maar Lea-Michelle werkt inmiddels als verpleegkundige in Dresden. Zij zegt de aanvallers van de politici wel te begrijpen. “Zij denken zoals ik: wij willen ons land weer terug”, zegt ze. Volgens Orbe zijn velen in haar omgeving woedend op regeringsleiders. “De afgelopen jaren was het altijd hetzelfde liedje. Ze doen beloften die ze niet nakomen. Dan moeten ze niet verbaasd zijn als het hier escaleert.”

Grote financiële problemen

Zowel haar gouden pilotenzonnebril als het diamantje boven haar lip glinsteren in de zon. Volgens Orbe hebben jongeren in Oost-Duitsland er moeite mee dat het land in de afgelopen jaren vluchtelingen heeft opgenomen. Zij zouden Saksen onveilig maken en banen inpikken. Dat is de grootste reden waarom Orbe op antimigratiepartij AfD stemt. “Duitsers moeten bij elkaar blijven en zeggen: tot hier en niet verder. Als ze niet vertrekken, dan zorgen we er wel voor dat ze vertrekken. Dat zij zich niet meer welkom bij ons voelen.”

Op de Marienplatz is het rustig in het weekend. Naast Orbe en haar zus zitten twee Poolse mannen op een bankje met een bierflesje in de hand. Verderop een Indiaas gezin en bij de bloemperken maken drie vrouwen met hoofddoeken schaterlachend selfies. Ondertussen komen groepjes toeristen voorbij, die de historische binnenstad bewonderen. De pittoreske stad was het decor voor grote films als Wes Anderson’s Grand Budapest Hotel en het stadsbestuur is Görlitz trots ‘Görlywood’ gaan noemen, in de hoop inkomsten voor de verarmde stad te genereren.

Door grote financiële problemen van de stad is de toekomst van het Gerhart-Hauptmann-theater heel onzeker. Ook theatermedewerkster Almuth Braun heeft gehoord van de geruchten dat het theater wellicht moet sluiten. “Als dat gebeurt, dan ben ik hier weg”, zegt ze beslist. Braun is drie jaar geleden van München naar Görlitz verhuisd, vanwege ‘het potentieel van de stad’. “Ik had het gevoel dat hier iets in beweging was. Maar nu weet ik dat dit niet zo is. De stad staat stil en de meeste dagen is het hier op straat muisstil.”

Volgens theaterregisseur Ingo Putz hebben de kleine stadstheaters, zeker in Oost-Duitsland, een grote impact in de samenleving. Putz komt uit het West-Duitse Oldenburg en werkte in verschillende grote steden voordat hij aan de slag ging in de kleinere Oost-Duitse steden Görlitz en Zittau. “Je hebt fantastische theaters in Berlijn, maar het is moeilijker om een breed publiek te trekken, omdat de linkse theaterbubbel de zalen uitverkoopt”, zegt hij. “Het publiek is hier meer gemengd.”

Het stadstheater van Görlitz bestaat sinds 1851 en was het eerste theater dat na de Tweede Wereldoorlog weer opende in Oost-Duitsland. “In West-Duitsland werden de stukken steeds meer gericht op een intellectueel publiek”, zegt Putz. “Maar in de DDR gingen arbeiders na het werk met elkaar naar het theater. Mensen zijn trots op hun theater en het speelt een grote rol in het verbinden van mensen in deze regio. Dit soort plekken zorgt ervoor dat mensen elkaar ontmoeten en met elkaar in gesprek komen.”

Dat ziet ook de Nederlandse danseres Elise de Heer. “Mijn ouders kwamen uit Enschede om de voorstelling te zien”, zegt ze. “Een vrouw uit Görlitz vertelde mijn vader na de show met welke uitspraken ze het eens was en waar ze het niet mee eens was. Ik vond dat zo mooi om te horen, want dat is precies wat wij met de voorstelling willen bereiken. Dat het publiek zelf nadenkt over de meningen in het stuk en wij ze niet vertellen wat goed of fout is.”

Als samenleving in gesprek

Regisseur Putz ziet om zich heen dat men klaar is met de “moralischen Zeigefinger”, de belerende vinger. “Veel theaterstukken maken die fout”, zegt hij. “Maar ook de politiek heeft daar een handje van. Mensen zullen niet stoppen op extreemrechtse partijen te stemmen als we zeggen dat zij slecht zijn als ze dat doen.”

Hij hoopt dat die open instelling ervoor zorgt dat mensen hun nieuwsgierigheid volgen, het theater in. Een succesvolle voorstelling met bondspresident Steinmeier moet daaraan bijdragen. Niet alleen zodat men in Görlitz elkaar beter begrijpt, maar wellicht ook zodat Duitsers de Görlitzers beter begrijpen. Als Lukas Rietzschel na de voorstelling aankondigt dat de voorstelling ook in Leipzig en daarna Berlijn draait klinken enthousiaste kreten en luid applaus.

“De tekst gaat voor mij niet alleen over Görlitz”, zegt Putz. “Het draait erom dat we als samenleving met elkaar in gesprek moeten. Want net zoals de acteurs in het toneelstuk moeten wij niet alleen samen in een huis zien te wonen, of samen in een stad. Maar ook samen in één land.”