Uiterst conservatief en keiharde repressie: wie was de Iraanse president Raisi?

Ebrahim Raisi heeft de man die hij vermoedelijk had willen opvolgen niet overleefd. De president van Iran, zondag omgekomen bij een helikopterongeluk in het noorden van zijn land, is 63 jaar geworden. Ayatollah Ali Khamenei, de Opperste Leider en daarmee de machtigste man van Iran, is 85.

Niets is zeker in de hoogste regionen van de Islamitische Republiek, maar het had er alle schijn van dat Raisi de beste papieren had om Khamenei op te volgen. De hoogbejaarde leider heeft een broze gezondheid; naar verluidt lijdt hij aan kanker. Ongetwijfeld wil hij bij leven en welzijn zelf grip houden op de keuze van een opvolger.

Vandaar waarschijnlijk dat hij de afgelopen jaren via enkele tussenstappen wist te bewerkstelligen dat zijn geestverwant naar grote bestuurlijke hoogten steeg. In 2016 werd Raisi door Khamenei benoemd als hoeder van Astan-e Quds Razavi, een liefdadigheidsinstelling met enorme reserves. Ook werd hij daarmee beheerder van het heiligdom Imam Reza, een populair pelgrimsoord in de stad Mashhad. Met de benoeming leek Khamenei zijn voorkeur voor zijn eigen opvolging kenbaar te hebben gemaakt.

In 2017 verloor Raisi echter de presidentsverkiezingen van de iets pragmatischer Hassan Rohani, die werd herkozen. In het politieke systeem van Iran bestaan concurrerende machtsgroepen die elk voor zich soms aan het kortste eind trekken – althans, dat was tot dat moment het geval.

Route naar de top

Toch was Raisi’s route naar de top daarmee niet afgesneden. In maart 2019 benoemde Khamenei hem tot hoofd van de rechterlijke macht in Iran en enkele dagen later werd hij benoemd tot vicevoorzitter van de Raad van Experts, een belangrijk orgaan van islamitische geleerden.

In de presidentsverkiezingen van 2021 werd Raisi opnieuw gekandideerd, maar nu op zo’n manier dat zijn overwinning verzekerd was. Degenen die mogelijk van hem hadden kunnen winnen, onder wie enkele zwaargewichten uit het gematigde kamp, werden door de Raad van Hoeders (een ander belangrijk orgaan) afgekeurd als kandidaat. Van de 592 personen die zich hadden aangemeld, werden er 585 weggestreept. Naast Raisi resteerden alleen enkele zwakke, kleurloze figuren.

In de politiek noch in de geestelijkheid had de religieus geschoolde jurist tot 2016 een rol van betekenis gespeeld. Wel maakte hij na de Islamitische Revolutie van 1979, die hij als student meemaakte, snel ambtelijk carrière. Van aanklager in Teheran klom hij op tot vicevoorzitter van de rechterlijke macht en vervolgens (in 2014) tot ’s lands procureur-generaal.

Uit zijn periode bij het parket in de hoofdstad dateert de bijnaam ‘slager van Teheran’. In 1988 was hij lid geweest van de vier leden tellende ‘commissie des doods’ die naar schatting vijfduizend politieke gevangenen had laten executeren, veelal linkse tegenstanders van het regime. De lichamen werden gedumpt in massagraven.

Uiterst conservatief

Met Raisi’s verkiezingsoverwinning drie jaar geleden kwam de leiding van de Islamitische Republiek geheel en al in uiterst conservatieve handen. Hervormers, die vijftien jaar eerder nog de zittende macht hadden kunnen uitdagen, waren monddood gemaakt. Ook pragmatici als Rohani waren gemarginaliseerd, voor zover ze ooit al in staat waren geweest de koers van het land wezenlijk bij te buigen. In laatste instantie neemt de Opperste Leider alle belangrijke besluiten.

Met de komst van Raisi werd het internationale isolement van Iran nog groter dan het al was. De onderhandelingen met de VS, de VN en Europa over het nucleaire programma sudderden wel door, maar hadden geen enkel resultaat. De sancties bleven in stand of werden aangescherpt.

Binnenslands kreeg het regime van Raisi en Khamenei in het najaar van 2022 te maken met een ongekende protestgolf, aangezwollen na de dood van de 22-jarige Mahsa Amini in een politiebureau. Zij was mishandeld na te zijn aangehouden wegens het overtreden van de strenge kledingregels. Maandenlang gingen jonge Iraniërs de straat op. ‘Vrouw, leven, vrijheid’ was hun belangrijkste leus, maar veel betogers vervloekten ook de leiders en de Islamitische Republiek als zodanig.

Het regime leek even te wankelen, zeker van buitenaf, maar bleef uiteindelijk gewoon zitten. Het protest doofde uit als gevolg van de keiharde repressie (enkele demonstranten kregen als afschrikwekkend voorbeeld de doodstraf) en doordat het zich niet verbreedde tot grote delen van de werkende klasse. Ook ontbrak het de beweging aan leiding en organisatie.

De onvrede in de samenleving met het regime blijft niettemin onverminderd groot. De vraag is of het verzet door de plotselinge dood van Raisi opnieuw kan ontbranden.