"Ik heb zelf een trauma. Ik vertoon symptomen", zegt Anatoliy Kushnirchuk tegen NU.nl. "Slapeloosheid, angstklachten en ik heb bijna een beroerte gehad."
De 43-jarige inwoner van Boetsja is baptistisch predikant en geestelijk verzorger (kapelaan) bij de reservisten van de Territoriale Verdediging. Samen met zo'n dertig anderen besloot hij zijn woonplaats te verdedigen toen de Russen binnenvielen op 24 februari 2022. Het leger en de politie waren al vertrokken.
De lichte vuurwapens en molotovcocktails van het groepje haalden weinig uit tegen de gepantserde Russische overmacht. De bevrijding van Boetsja, iets meer dan een maand later, kwam te laat voor dertien van Kushnirchuks strijdgenoten. Hij en de andere overlevende inwoners moesten daarna hun geliefden begraven en de scherven rapen, terwijl de strijd elders in het land doorging.
Volg dit onderwerp
Ruim twee jaar na de Russische bezetting is het overgrote deel van de materiële schade in Boetsja hersteld. Andere vormen van schade zijn blijvend, zegt Kushnirchuk. Hij moet als kerkleider zijn getraumatiseerde gemeenschap begeleiden, terwijl hij met zijn eigen demonen worstelt. "Mijn familie en twee collega-predikanten helpen me daarbij."
Kushnirchuk ziet het vaakst dat mensen gebukt gaan onder overleversschuld en zichzelf blijven pijnigen met vragen over hun eigen beslissingen en die van anderen. "'Waarom zijn we gebleven, waarom zijn we niet gevlucht? Waar waren de strijdkrachten?' Sommigen zijn wanhopig op zoek naar iemand om daarover te praten. Anderen zijn nog steeds helemaal stuk en daar niet toe in staat."
Enorme geestelijke gezondheidscrisis door oorlog
De oorlog trekt ook geestelijk diepe sporen in Oekraïne. De wereldgezondheidsorganisatie WHO schatte medio maart dat 9,4 miljoen Oekraïners een psychische aandoening hebben of riskeren. De Oekraïense regering denkt dat 30 procent van de bevolking, ruim 12 miljoen mensen, een vorm van psychosociale hulp nodig heeft.
"Het is onmogelijk je voor te bereiden op iets van deze schaal", zegt Anna Didenko, directeur ggz bij het Oekraïense Rode Kruis. "Wij hebben in de afgelopen twee jaar psychosociale zorg verleend aan meer dan een half miljoen mensen en dat is een druppel op een gloeiende plaat. De situatie is niet stabiel, het is nog steeds een noodsituatie."
Didenko: "De lijst van uitdagingen is enorm en verschilt van regio tot regio, van groep tot groep. Neem bijvoorbeeld de ongeveer vier miljoen ontheemde Oekraïners, die zich moeten aanpassen aan hun nieuwe leven. Of de veteranen die terugkomen van het front. We zien heel veel verschillende symptomen, zoals stress, angstklachten, depressie en slaapproblemen."
'Klassiek Sovjetstelsel' kraakte al jaren in zijn voegen
Voor het uitbreken van de oorlog in 2014 was het al niet best gesteld met de Oekraïense geestelijke gezondheidszorg. Het stelsel heeft nog veel kenmerken uit de Sovjettijd, met een grote nadruk op medicatie en opname in psychiatrische ziekenhuizen. Andere behandelmethodes, zoals praattherapie, worden amper aangeboden.
De oorlog heeft de bestaande problemen binnen het stelsel verergerd. De Oekraïense regering werd gedwongen nog meer te bezuinigen op de ggz. De personeelstekorten in de sector groeiden verder. Honderden medische faciliteiten, waaronder veel ggz-instellingen, werden bovendien beschadigd of vernietigd door oorlogsgeweld, vooral in het oosten van het land.
Er rusten ook nog grote stigma's op geestelijke gezondheid in Oekraïne. In de Sovjet-Unie werden psychiatrische ziekenhuizen vaak gebruikt om dissidenten en andere staatsvijanden weg te stoppen. Uit een onderzoek uit 2021 bleek dat 75 procent van de Oekraïense ondervraagden psychiatrische instellingen eerder beschouwde als gevangenis dan als behandelplek. Psychische problemen worden nog vaak gezien als iets om je doorheen te bijten.
Didenko van het Rode Kruis ziet die houding langzaam veranderen. "Meer mensen snappen dat je voor jezelf moet zorgen, ook geestelijk. Vooral jongere mensen praten daar openlijk over, het jaagt hen geen angst meer aan. Ze denken er heel rationeel over: 'Als je al drie weken lang bijna niet slaapt, dan is er duidelijk iets mis!'"
Oekraïense ggz moet 21e eeuw worden binnengesleept
Volgens Didenko is het nu vooral zaak zorgvuldig in kaart te brengen welke geestelijke gezondheidszorg nodig is en hoe die kan worden georganiseerd. "De Oekraïense regering snapt dat de noodzaak groot is. Er zijn nu werkgroepen met meer dan driehonderd verschillende organisaties in het hele land."
Het Rode Kruis schat dat psychosociale basiszorg voldoende kan zijn voor 80 procent van de hulpbehoevenden. De overige 20 procent heeft specialistische geestelijke zorg nodig.
Didenko ziet op dit moment vooral concrete mogelijkheden om die eerste groep te helpen. "We moeten huisartsen opleiden om de meest voorkomende psychische problemen aan te pakken", zegt ze. "Tegelijkertijd moet er op bevolkingsniveau veel meer worden georganiseerd, bijvoorbeeld trainingen voor veteranen. Wat is stress? Wat zijn de tekenen dat het echt niet goed met je gaat? Dat zijn basiszaken die echt een verschil kunnen maken."
Wat betreft de groep die specialistische zorg nodig heeft, zal Oekraïne sterk moeten leunen op internationale hulp. Het verouderde Oekraïense ggz-stelsel moet - onder de hoogst mogelijke druk - de 21e eeuw worden binnengesleept. Didenko: "De vraag groeit maar door en zal dat de komende tien tot vijftien jaar blijven doen, als het niet langer is. We hebben langdurige steun en een gestructureerde benadering nodig. We kunnen geen duurzaam systeem bouwen als we niet weten waar we volgend jaar aan toe zijn."
Kapelaan Kushnirchuk uit Boetsja heeft een simpele boodschap voor de bondgenoten van Oekraïne. "We hebben professionele therapeuten nodig voor kinderen, voor weduwen, voor veteranen. We hebben mensen nodig die ervaring hebben met dit soort trauma's. Kom hierheen en leid onze mensen op. Alleen zo kunnen wij als gemeenschap weer tot leven komen."
NUjij: Uitgelichte reacties