Waarom Benedict Cumberbatch de beste Britse acteur van het moment is

Het is geen mooi gezicht in de klassieke zin, al zijn er vele duizenden toegewijde ‘Cumberbitches’: zijn hartstochtelijke fans. Zelf grapt Cumberbatch graag dat hij ‘een gezicht als van een otter’ bezit. Dat gezicht ziet er in vrijwel elke rol min of meer hetzelfde uit: ook door die consequent bleekgrauwe Britse kostschoolteint. Cumberbatch is niet het type acteur dat opvallend transformeert; vaak is zijn gezicht een porseleinen masker. Maar vlak onder dat steriele oppervlak kan hij werelden van diepgang suggereren. Aristocratische walging, een ironisch binnenpretje of diep weggestopte pijn, ze schemeren achter zijn ogen. Heel af en toe breekt er een emotie dwars door het fondant, en verkruimelt de maskerade. Dat zijn meteen ook de momenten dat de toeschouwer naar adem hapt.

De slotscène van de eerste aflevering van Patrick Melrose is zo’n moment. In deze vijfdelige miniserie (maandag is de finale op tv, de hele reeks is te zien op NPO) speelt Cumberbatch de titelrol, en met die rol bewijst hij zich als de belangrijkste Britse acteur van dit moment. Melrose, gebaseerd op de semi-autobiografische romans van de Britse journalist en schrijver Edward St Aubyn, is een getroebleerde rijkeluiszoon, die worstelt met verslavingen en demonen uit het verleden. Cumberbatch speelt hem als verlamd door trauma, met een bevroren motoriek die in de Britse hogere kringen goed kan doorgaan voor zelfbeheersing en stiff upper lip. Die lezing komt zijn omgeving ook beter uit – aandacht voor het gevoelsleven wordt door zijn hooggeboren kennissen als Amerikaans sentimentalisme beschouwd. De serie schetst geen fraai beeld van de Britse bovenklasse – en dat is een understatement.

Exorbitante razernij

De eerste aflevering, over Patricks verslavingen en verwoede pogingen om af te kicken, is met duizelingwekkend camerawerk gefilmd als één lange drugstrip. Afkicken van de heroïne doet Patrick op quaaludes, drank en speed, en Cumberbatch geeft de roes grotesk en excessief vorm, op het theatrale af, met een lichaam dat onder invloed plots van elastiek blijkt. Zie hoe hij knetterhigh horizontaal door de gang van zijn chique hotel schuift, terwijl hij niet meer goed kan onderscheiden wat de vloer is en wat de muur. Het is bijna Monty Pythons Ministry of Silly Walks, bijna Mr. Bean. Behalve dat Cumberbatch onder alle geestige uitwassen een diepe tragiek weet te suggereren.

Exorbitante razernij, daar weet de normaal zo onderkoelde Cumberbatch hier ook wel raad mee, zoals in de scène waarin hij op zijn hotelkamer furieus het kistje met de as van zijn gecremeerde vader te lijf gaat. Maar het grote verdriet dat bron is van dit alles, hebben we dan nog niet gezien. Dat bewaart Cumberbatch voor de finale. In de laatste scène zien we Patrick, uitgeput van zijn drugsavonturen, aan de telefoon met een vriend het voornemen uitspreken om nu écht af te kicken. Wat ga je dan daarna doen, vraagt de vriend. En dan gebeurt het. Zijn gezicht stort in, en even hebben we zicht op de doodsbange, wanhopige jongen die Patrick eigenlijk is. Hier beseft hij dat leven zonder verdoving betekent leven met de pijn. Zijn ontsteltenis boort recht in je hart.

Sherlock

De rol van Melrose voelt als een logische vervolgstap voor Cumberbatch, die naam maakte met een reeks gemankeerde mannen met ieder zo hun kenmerken in het autistische spectrum. Mannen die iets verbergen zijn het vaak, of mannen die de schijn ophouden. Zoals Christopher Tietjens, in de mooie miniserie Parade’s End (2012), net als Melrose een man gevangen in de Britse upper class. Cumberbatch speelde Stephen Hawking in een televisiefilm in 2004 – de geniale geest opgesloten in het aftakelende lichaam. Hij was een even idealistische als ijdele Julian Assange in The Fifth Estate (2013), met lange, witgeblondeerde haren en een Australisch accent. En hij gaf verrassend gelaagd gestalte aan een min of meer sympathieke slavenhouder in 12 Years a Slave (2013). Maar vooral kennen we hem intussen natuurlijk als Sherlock Holmes, in de succesvolle BBC-serie Sherlock (2010-2017).

Cumberbatch is een verfrissend cynische, eigentijdse Holmes, met een explosief temperament en fenomenale sarcastische oneliners. "Wat moet het heerlijk rustig zijn in jullie brein", voegt hij zijn publiek af en toe pesterig toe. Met zijn karakteristieke donkere trenchcoat en wit gepoederde gelaat is hij een spiegelgladde dandy – alles lijkt van hem af te glijden. Deze Holmes geeft weinig blijk van ethisch besef of oprechte interesse in de medemens. Een vers lijk is voor hem een vorm van entertainment. Oneindig verveeld is hij – pas bij een moordzaak veert Sherlock op.

In 2016 voegde Cumberbatch nog een interessante, getroebleerde figuur toe aan zijn cv: Shakespeares notoire koning Richard III. In een reeks Shakespeare-adaptaties voor de BBC, The Hollow Crown, speelt hij de gewelddadige koning even wreed als verleidelijk. "Cumberbatch had never done bad better", schreef de Britse krant The Telegraph. "Een meesterlijke slechterik", aldus The Guardian. Tijdens de opnamen voor de serie bleek uit onderzoek van het skelet van de echte koning bovendien dat Cumberbatch in de verte van hem afstamt.

High society

Dat hij zo goed uit de voeten kan met het type van de gekwelde, snobistische Brit is behalve van talent wellicht ook een kwestie van afkomst: Cumberbatch is zelf  van chique komaf. Zijn overgrootvader was diplomaat onder koningin Victoria, zijn grootvader vocht als marineofficier in de Eerste en Tweede Wereldoorlog, en zijn grootouders waren invloedrijke figuren in de Londense ‘high society’. Niet voor niets luidt zijn volledige naam Benedict Timothy Carlton Cumberbatch.

Zijn beide ouders, Timothy Carlton Congdon Cumberbatch en Wenda Ventham, zijn beiden acteurs. Zij stuurden hem als kind naar de prestigieuze jongenskostschool Harrow, waar hij begon met acteren. Op zijn twaalfde speelde hij zijn eerste toneelrol: die van elvenkoningin Titania in Shakespeare’s A Midsummer Night’s Dream. Maar ondanks dat opmerkelijke debuut – hup, meteen maar een vrouwenrol – was hij op school ook heus een stoere jongen, grapt Cumberbatch in interviews.

Als hij zich uitlaat over zijn klasse, haast hij zich te benadrukken dat zijn jeugd onvergelijkbaar was met de horreur in de Patrick Melrose-romans. Niettemin verklaart zijn afkomst wellicht zijn voorkeur voor een bepaald soort personages, en het gemak waarmee Cumberbatch ze gestalte geeft. De rol van Melrose stond al jaren bovenaan zijn lijstje, vertelt hij in interviews, vooral om de brille waarmee de romans zijn geschreven. Zulk "diep, rijk en onthullend proza" is pure verwennerij voor een acteur, zei hij.

Cumberbatch studeerde drama aan de universiteit in Manchester en volgde een acteeropleiding aan de Londen Academy of Music and Dramatic Art, een school die veel acteertalent voortbracht. Hij begon zijn carrière in het klassieke Britse theater, wat een verklaring kan zijn voor zijn grote vakmanschap en wendbaarheid als acteur. Want hij mag Dat Gezicht hebben, hij blinkt daarnaast ook uit in timing, mimiek, fysieke overgave en trefzekere tekstbehandeling. Dat laatste maakt hem ook zo’n uitstekend Shakespeare-vertolker.

Prijzen

Voor zijn rol in Frankenstein bij het National Theatre werd Cumberbatch in 2012 drievoudig bekroond, met een Olivier Award, de Evening Standard Award en de Critic’s Circle Theatre Award. En in 2015 was zijn roem reeds zo groot dat er een run was op de kaarten voor Shakespeare’s Hamlet van het National Theatre, waarin hij de titelrol speelde - "een opwindende Hamlet in een hoody", aldus een Britse recensent. De honderdduizend kaartjes voor die voorstelling waren binnen een uur uitverkocht; ze waren gewilder dan concertkaartjes voor Beyoncé.

Zijn optreden in Sherlock heeft Cumberbatch naar Hollywoord gekatapulteerd, hetgeen hem mooie grote rollen opleverde, zoals die van wiskundige Alan Turing in The Imitation Game, waarvoor hij een Bafta won en werd genomineerd voor een Oscar. Cumberbatch speelt Turing als een obsessieve nerd, volkomen kansloos in sociaal en romantisch opzicht, maar met een groot besef van zijn eigen genialiteit en gelijk.

Hollywood bracht hem ook een reeks atypische rollen en rolletjes, waar hij zich met zichtbaar plezier op stort. Cumberbatch speelde slechterik Khan in Star Trek: Into Darkness (2013). Hij heeft een geestige cameo als het raadselachtige androgyne supermodel All in modewereldpersiflage Zoolander II (2016). En sinds 2016 is hij ook de belichaming van de spirituele Marvel-superheld Doctor Strange: een zelfvoldane, rationele neurochirurg die tot zijn eigen verbazing diep de mystieke wereld in tuimelt. Cumberbatch speelt hem met onderkoeld charisma en een vleugje ironisch commentaar. Een superheld, hij?

Zijn Hollywoodroem voerde hem intussen ook geregeld naar de Britse en Amerikaanse talkshows, waar hij een graag geziene gast is. In de studio van The Graham Norton Show blijkt Cumberbatch allesbehalve de hooghartige aristocraat die hij zo graag speelt. Hij is de ideale talkshowgast: ontspannen, goedlachs en vol zelfspot, en levert gewillig dat waar hij vaak om wordt gevraagd: zijn rake en geestige imitaties van andere beroemde acteurs: Jack Nicholson, John Malkovich, Sean Connery, Owen Wilson en zelfs Reese Witherspoon. Die laatste overigens niet zo raak.

Populairst en meest treffend is wel zijn imitatie van Alan Rickman (Professor Sneep in de Harry Potter-films). Hilarisch is het moment dat de Amerikaanse presentator Jimmy Fallon hem uitdaagt voor een Rickman-battle (door Cumberbatch glansrijk gewonnen, uiteraard), waarbij hij met de stem van Rickman hiphopteksten moet opzeggen. Stel je voor, professor Sneep die rapt: "I like big butts and I cannot lie." Op YouTube is het fragment terug te zien. Maar pas op, Cumberbatch die met dat mooie donkere timbre malle imitaties doet, het is behoorlijk verslavend.

Want dat is ook nog zoiets, naast Dat Gezicht: Die Stem. Rond, donker, en druipend van dédain, met een beetje lome, lijzige dreiging. Een stem als van een roofdier. Hij leende hem al aan de draak Smaug in The Hobbit, en het mag geen verbazing heten dat Cumberbatch ook de stem is van tijger Shere Khan in de nieuwe Jungle Book-verfilming Mowgli die dit najaar uitkomt. De duistere trailer voorspelt alvast veel goeds. Zou het toeval zijn dat de tijger dit keer nadrukkelijk sleept met zijn manke poot, net als Shakespeare’s koning Richard III?

Patrick Melrose is te zien op NPO2.