‘Ik ben daar van geschrokken. Kranten lezen is toch geen linkse hobby?’: politiek journalist Coen van de Ven over het Nederlandse regeerakkoord

De formatiegesprekken tussen NSC, VVD en PVV en BBB stonden bol van wantrouwen en angst, de premier raakt niet gekozen en het voorlopige akkoord is - in de woorden van de Volkskrant - een ‘broos bouwpakket’. Hoe wankel is dit kabinet?

“Zeer wankel”, zegt Van de Ven, die voor De Groene Amsterdammer de formatie van nabij opvolgt. “Wat mij erg opviel, is hoe anders de kopstukken van de vier partijen zich in hun laatste publieke optredens gedroegen. Wilders (PVV) en Van der Plas (BBB) liepen op wolkjes. Yesilgöz (VVD) en Omtzigt (NSC) duidelijk niet. Zij stappen hier met een zwaar gemoed en frisse tegenzin in, na heftige debatten binnenskamers met hun partijgenoten.

“Die gingen over hoe je de rechtsstaat en de democratie overeind houdt wanneer je regeert met een rechts-populistische partij, maar ook over de instinctieve vraag of Wilders überhaupt te beteugelen is. De afgelopen zes maanden gierde het wantrouwen door de gangen van het Binnenhof. In politiek Den Haag zijn wij dat niet gewend. Mark Rutte, een liberaal, en de socialist Diederik Samsom bijvoorbeeld - toch ook twee verschillende persoonlijkheden met verschillende politieke ideologieën - omarmden elkaar bij de start van Rutte II. Bij de coalitiegenoten van Wilders blijft echter de vraag knagen: gaat hij zich aan de deal houden?”

Nu al speculeren Tweede Kamerleden in uw laatste artikel in De Groene Amsterdammer dat dit kabinet maar anderhalf jaar stand zal houden. Hoelang denkt u dat dit kabinet in leven blijft?

“De kans is klein dat dit kabinet het lang uitzingt. De VVD en NSC denken al na over hun exitstrategie, hoor je bij veel parlementsleden, wat toch wel zeer saillant is. VVD en NSC stonden tijdens deze formatie voor een duivels dilemma, dat hen ook gespleten heeft. Binnen elke partij leven er twee scholen naast elkaar. De ene school meent dat je radicaal-rechts enkel klein krijgt door hen uit te sluiten van de macht. De andere school, die het gehaald heeft, denkt net dat je hen beter inkapselt door hen te laten meeregeren.”

VVD en NSC onderhandelden, zoals u schrijft, in de hoop Wilders te kunnen beteugelen. Is dat gelukt?

“Dat vind ik zelf de belangrijkste vraag van de afgelopen formatie. Mijn eerlijk antwoord is dat je er op twee manieren naar kunt kijken. In dit onderhandelingsakkoord zitten heel veel juridische waarborgen. Heel vaak staat er het zinnetje ‘als het juridisch haalbaar is’. Bij NSC lazen er ook constant twee rechters mee. Op papier lijkt de democratische rechtsstaat dus beschermd. Maar een democratie, zo lees je bij veel politicologen, erodeert niet eerst in structuren, maar erodeert door de taal en de retoriek. Wat als Wilders weer loos gaat over de pers? Eigenlijk hebben de andere partijen Wilders in de ideale uitgangspositie geduwd. Want hij heeft nu enorm veel invloed, maar hij heeft geen verantwoordelijkheid of formele macht.”

Hadden ze dan nog meer vangrails moeten bouwen?

“Ja, nu is de tekst juridisch stevig, maar worden er geen ethische grenzen getrokken die het gedrag van Wilders zouden kunnen intomen. Die ‘democratische ethos’ - waar de oppositie erg op hamert - is volledig afwezig in dit akkoord. Wilders begint altijd bij de minste tegenslag in de peilingen om zich heen te klauwen. Dat is eigenlijk de ingebouwde bom in dit coalitieakkoord. Ooit gaat die af, dat kan bijna niet anders.

“Bij Rutte I, de regering die Wilders gedoogde, telefoneerde hij constant naar de staatssecretaris van Asiel en Migratie met instructies. Dan heb je dus het slechtste van de twee werelden.”

Wilders blijft nu aan de kant staan. Moet hij niet mee in de regering?

“Wellicht wel, ja. Hij zit nu echt op de meest ideale plek voor elke populist. Veel plannen zullen sneuvelen in de Nederlandse rechtbanken of in Europa, wat ook weer een droomrecept is voor populisten. Er zit dus veel teleurstelling ingebakken in dit akkoord waar de populisten ook weer op kunnen kapitaliseren. Neem bijvoorbeeld de opt-out voor migratie. Het wordt een totaal kansloze missie om dat erdoor te krijgen bij de Europese Commissie. De Denen hebben wel zo’n opt-out, maar die verkregen ze bij de toetredingsgesprekken.

“Ik was erg gecharmeerd door het ‘draaiboek van het populisme’ dat politicoloog en universitair docent Léonie de Jonge onlangs beschreef. Zodra een populist groot geworden is door een crisis die hij zelf heeft aangeblazen, is het zaak om die crisis in stand te houden. Als het regeerakkoord dode letter blijft door de restricties van Europa en justitie, gaat Wilders dat kunnen doen met de zogenaamde asielcrisis. Hij gaat de schuld voor die mislukking kunnen afschuiven op de bewindspersonen en zelf brandschoon blijven.”

Wat vindt u de meest opvallende passages uit dit akkoord?

“De paragrafen over de asielcrisis en het uitroepen van de noodtoestand. Maar dat doe je toch enkel wanneer je land geteisterd wordt door terroristen, een watersnoodramp of door oorlog? Voor mij is dit een retorische truc vanjewelste. In vergelijking met andere Europese landen kent Nederland een zeer gemiddelde instroom. Wij hebben wel een opvangcrisis omdat de vorige regering te veel opvangcentra heeft gesloten. Ik snap ook niet dat Omtzigt, die toch zeer staatsrechterlijk denkt en die bij de toeslagenaffaire opkwam voor de zwakkeren, nu instemt met deze uitholling van de rechtsstaat voor asielzoekers, toch ook een kwetsbare groep.”

Pieter Omtzigt bleef lange tijd aarzelen om met Wilders te regeren. Waar zit de kentering?

“Hij heeft tijdens het informateurschap van Ronald Plasterk de garantie gekregen van een basislijn over de rechtsstaat. Daar heeft hij zich dus laten sussen door papier. Er is ook de politieke reden dat zijn achterban veel minder afkerig staat tegenover Wilders dan zijn partijtop. En er is de strategische reden dat ‘wie breekt, de prijs betaalt’. Wellicht was hij bang dat hij bij vervroegde verkiezingen veel lager zou scoren. Veel van zijn eisen - over een extraparlementair kabinet, over goed bestuur - zijn bovendien ingewilligd. Hij is er steeds dieper ingezogen.”

Wat speelt er tussen Plasterk en Omtzigt? In De Telegraaf staat zelfs een briefje met de aanhef ‘Sorry Pieter’.

“Er is wel wat gebeurd tussen die twee heren de afgelopen maanden. In februari is Omtzigt boos weggelopen met de beschuldiging dat Plasterk financiële doorrekeningen had achtergehouden. Plasterk heeft daarop onthuld dat Omtzigt toen halsoverkop met zijn dienstwagen naar een hotel gereden is om zijn partijgenoten en journalisten te briefen over zijn vertrek.

“Het vertrouwen tussen die twee was dus behoorlijk stuk. Wat ik persoonlijk veel relevanter vind, is dat er een onderzoek loopt naar de patenten die Plasterk - een microbioloog en kankeronderzoeker - heeft aangevraagd. Hij heeft daar een vermogen mee opgebouwd van 30 miljoen en er wordt nu onderzocht door de universiteit hoe deugdelijk dat was. Omtzigt ziet een premier, die zo’n onderzoek boven het hoofd hangt, niet zitten. Dat briefje in De Telegraaf is dus een groot charmeoffensief van Plasterk naar Omtzigt.”

Waarom laat een oude socialist zich voor de kar spannen van een rechts-populist?

“Uitstekende vraag. Ronald Plasterk was een populaire, flamboyante professor voor hij in 2007 voor de PvdA minister van Onderwijs werd. Later werd hij minister van Binnenlandse Zaken, maar dat was geen succes. Ergens in de jaren erna is er bij hem een knop omgegaan. Hij heeft al 46 jaar een lidkaart van PvdA, maar schuift steeds meer op naar rechts. In zijn columns in De Telegraaf, toch echt wel een Nederlandse schandaalkrant, kun je ook lezen hoe hij steeds scherper uithaalt naar ‘de linkse elite’ en het klimaatbeleid. Plasterk is ook een heel ijdele man en zal dus best gevleid geweest zijn toen Wilders hem opbelde om informateur te worden. Hij heeft zich vroeger reeds laten ontvallen dat hij graag in het Torentje wil gaan werken.”

Is hij de juiste man om dit extreme experiment te leiden?

“Voor de formerende partijen is hij best een ideale kandidaat. Hij vormt, mede door zijn leeftijd, geen electorale bedreiging. Hij is geen sterk uitgesproken man en hij heeft bewezen dat hij ideologisch plooibaar is. VVD, NSC, BBB en PVV zitten ook in zo’n onuitgegeven situatie dat er weinig sollicitanten zijn voor de job van eerste minister.”

Wat inhoudelijk nog opvalt, is dat de kranten een btw-verhoging moeten slikken. Hoe hard valt dit in journalistiek Nederland?

“Na Bulgarije worden wij het enige land in Europa met zo’n hoge btw voor de kranten. Dat is best wel een harde tik voor de schrijvende pers en een typisch staaltje van radicaal-rechtse symboolpolitiek. ‘Laat de elite maar zelf betalen voor hun linkse hobby’s’, dat soort ressentiment zit hier duidelijk achter. Maar kranten lezen is toch geen linkse hobby? Ik ben daar echt wel heel hard van geschrokken. Ook kan ik moeilijk snappen dat VVD en zeker NSC - Omtzigt is toch grote voorstander van de onderzoeksjournalistiek - hierin meegestapt zijn.”

Is dit een voorbode van de slechte relatie tussen de pers en het kabinet?

“Wilders, maar ook Martin Bosma - de leider van de Tweede Kamer - zoeken nu al steeds de confrontatie op en maken ruzie met de pers. Ik verwacht daar geen beterschap. De pers zelf daarentegen vind ik op dit moment allesbehalve vijandig voor de PVV.”