Is goed goud uit Afrika (voor onze smartphones) wel mogelijk?

De illegale goudraffinaderij ligt diep verscholen in de groene heuvels, ergens in Oeganda. Ze is een aaneenschakeling van stellages en wasbassins. Mannen sjouwen met afgeknipte jerrycans met modder. Een aantal kinderen tilt even grote hoeveelheden als de mannen. Hier wordt gesteente vermalen, gezeefd en gewassen, tot deeltjes goudstof aan het toegevoegde kwik blijven kleven: dat is de modder in de jerrycans. Het giftige kwik wordt verbrand, het goud blijft over in de emmer.

Lees het eerste deel van de reportage hier: Hoe Congolese gewapende groepen over lijken gaan voor illegaal goud

Het is illegaal gewonnen goud uit grond die werd opgegraven in de legale mijn een paar heuvels verderop. De grond wordt onder de toonbank verkocht, vertelt de beheerder van de raffinaderij (naam is bekend bij de redactie).

Hij telt de stapel contanten die een vrouw hem net heeft gegeven in ruil voor goud. Zij is alweer achter op de motor gestapt en verdwijnt in een stofwolk, richting hoofdstad Kampala. Daar zal ze het verkopen aan een smelterij. Het goud wordt vervolgens versmolten met goud uit andere mijnen, legale of illegale.

Illegaal

Lang niet al het edelmetaal dat vanuit Oeganda wordt geëxporteerd, komt uit het land zelf. Het meeste goud lijkt – illegaal – afkomstig uit buurland de Democratische Republiek Congo (DR Congo), zo blijkt onder meer uit een rapport van de Verenigde Naties uit 2017. Daarin staat dat Oeganda een belangrijk doorvoerland is voor goud uit DR Congo.

De betrokkenheid van gewapende groepen in de mijnbouwsector van DR Congo – een land rijk aan grondstoffen, met een turbulente ­geschiedenis – is meermaals bewezen.

In 64 procent van de niet-industriële mijnen waar goud wordt gewonnen, zijn gewapende groepen actief, volgens de laatste onderzoeken door het in Brussel gevestigde Vredesinstituut IPIS (International Peace Information Service). Zij dwingen arbeiders te werken in de ongeregistreerde ambachtelijke mijnen, heffen illegale belastingen op de toegang of de ­opbrengst, en zijn betrokken bij de smokkel van de delfstoffen.

Met de inkomsten houden de groeperingen zichzelf in stand: ze kopen wapens en betalen hun leden. Toegang tot de mineralen is daarom reden voor oorlogen tussen de betrokken partijen, van rebellenorganisaties en lokale milities tot het overheidsleger.

Goud is een ‘conflictmineraal’ bij uitstek. Het is tot vier keer duurder dan andere conflictmineralen zoals tin, wolfraam en coltan. Goud heeft bovendien een stabielere prijs en is makkelijk te smokkelen.

In deel 1 van dit tweeluik stond hoe Oegandese handelaren ­gesmokkeld Congolees goud van Oegandese papieren voorzien, waarna het product ‘legaal’ wordt doorverkocht. Goud dat met een Oegandese licentie wordt verkocht, kan dus uit legale of illegale mijnen uit DR Congo of Oeganda komen. De herkomst is niet te achterhalen.

Vanuit Oeganda wordt het goud geëxporteerd naar onder meer Dubai, België, het Verenigd Koninkrijk en Aziatische landen. Het wordt verwerkt in juwelen en elektronica, ­zoals mobiele telefoons en laptops, of het is bestemd voor beleggers.

Eerlijke mineralen

Is het mogelijk om eerlijk goud, vrij van conflict, uitbuiting, corruptie en kinderarbeid uit Afrika te kopen en te verwerken in producten die we dagelijks gebruiken? Nee, is het weinig bevredigende antwoord. Dat leert een rondgang langs bedrijven, onderzoekers en niet-gouvernementele organisaties. Wel zijn er initiatieven om de complexe keten van goudproductie eerlijker te maken, al blijft een onderliggend en politiek moeilijk probleem onderbelicht: corruptie.

Fairphone is misschien wel Nederlands ­bekendste initiatief als het gaat om eerlijke mineralen in elektronica. Het bedrijf begon in 2013 als een campagne om consumenten ­bewust te maken van conflictmineralen. Het groeide uit tot een winstgevende mobieletelefoonproducent die zoveel mogelijk gebruik maakt van eerlijke producten.

Goud, dat in mobiele telefoons wordt gebruikt om kwetsbare componenten erosiebestendig te maken, blijkt zeer lastig eerlijk te winnen. Het is Fairphone nog niet gelukt om in DR Congo eerlijke ambachtelijke mijnen te vinden. Laura Gerritsen van Fairphone: “DR Congo heeft een enorme conflictdynamiek rondom dat goud.” Fairphone werkt daarom aan de certificering van een drietal goudmijnen in buurland Oeganda waar het goud wil afnemen, mits er niet meer wordt gedolven door kinderen.

De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) geeft bedrijven die in goud en andere mineralen handelen richtlijnen. Zo mogen de bedrijven niets afnemen van partijen die in verband staan met ernstige misstanden, en moeten ze voorkomen dat ze direct of indirect gewapende groepen ­financieren.

Voor Fairphone betekent dit niet papieren onderzoek naar productieketens, maar verantwoordelijk ondernemen ‘op de grond’. Gerritsen: “Daarvoor moeten we vaak kleinschalig beginnen, in een enkel gebied.” Fairphone hoopt dat andere bedrijven daarna bij de ‘eerlijke’ mijn aankloppen, zodat de verbeterde werkomstandigheden zich uitbetalen.

Toch kan het gebeuren dat er wél goud uit DR Congo in een Fairphone zit verwerkt. Want hoewel Fairphone de mijnen in Oeganda heeft gecertificeerd, gaat het goud dat ze nodig hebben van leveranciers soms via de Oegandese smelterij. Daar wordt het versmolten met ander goud waarvan de herkomst niet bekend is. Fairphone is niet groot genoeg om dat raffinageproces alleen voor het ‘eigen’ goud te laten doen, al wordt gewerkt aan exclusieve uitvoer naar een raffinaderij buiten Oeganda.

Wantrouwen

De Verenigde Staten probeerden in 2010 op grote schaal voor verbetering te zorgen. De toenmalige Amerikaanse president Barack Obama stelde in dat jaar de Dodd-Frank Act in werking. Een onderdeel van de wet verplichtte bedrijven in de VS om na te gaan of hun producten conflictmineralen uit DR Congo bevatten. Dergelijke informatie moest openbaar worden gemaakt.

De maatregel had een onbedoeld bijeffect. Hij leidde tot paniek – niet zozeer bij bedrijven in de Verenigde Staten, maar in DR Congo, aldus Maria van der Heide van mensenrechtenorganisatie ActionAid. “Sommige bedrijven trokken weg uit Congo, om de problematiek die de wet aankaartte maar helemaal te vermijden.” De ‘loi-Obama’, de wet van Obama, betekende dus dat Congoleze mijnwerkers hun baan kwijtraakten. Het leidde tot wantrouwen van de mijnwerkersgemeenschappen over initiatieven om de Congolese goudsector te verbeteren.

Corruptie

Toch zijn er sprankjes hoop, ook in de dichte bossen van DR Congo waar dergelijke initiatieven zich op richten, zegt Ken Matthysen van IPIS. De organisatie brengt sinds 2008 de artisanale (kleinschalige) mijnbouw daar in kaart. Analisten bezochten afgelopen jaren zo’n 2400 mijnen in DR Congo.

Als ontwikkelingsprojecten met beleid worden opgericht, zegt Matthysen, kan dat wel degelijk een positief effect hebben op de betrokken gemeenschappen. Zo zijn er projecten waarbij de belasting die over het gewonnen goud wordt geheven, direct wordt geïnvesteerd in ontwikkelingsprojecten in de mijnwerkersgemeenschappen. Daardoor gaan die minder snel in zee met gewapende groepen.

Het resultaat is wel beperkt, zegt hij. Het bosrijke noordoosten van DR Congo is vaak moeilijk begaanbaar. De instabiliteit maakt het lastig mijnwerkersgemeenschappen te bereiken, en het verbeteren van de omstandigheden per mijn vergt veel toegewijde inspanningen. Het is dan ook moeilijk de omstandigheden op grotere schaal aan te pakken.

Bij de projectmatige, kleinschalige aanpak die door ngo’s en bedrijven wordt geïnitieerd, blijft het onderliggende probleem onderbelicht: corruptie. In zowel DR Congo als Oeganda wordt de illegaliteit van artisanale mijnen, de inmenging van gewapende groepen en de smokkel en het ‘witwassen’ van goud mogelijk gemaakt door corruptie. Matthysen van IPIS: “In de basis zie ik de conflictmineralen in noordoost Congo als een bestuurlijk probleem. Het heeft er echt mee te maken dat vanuit de overheid geen zin, geen politieke wil is om het probleem aan te pakken.” Dat is misschien ook niet heel gek, als corruptie ambtenaren en soldaten meer oplevert.

Van der Heide van ActionAid ziet dat de corruptie voor bedrijven een moeilijk thema is. “Je laat liever zien dat je kinderarbeid of schadelijke praktijken aanpakt. Het thema corruptie straalt negatief af op de bedrijven die proberen een positieve invloed te hebben. Het is ook heel moeilijk. Maar uiteindelijk hangt alles wel samen.”

Dit tweeluik is onderdeel van het project Congo’s Gold van journalistiek productiebedrijf Lighthouse Reports in samenwerking met Trouw. Bekijk de documentaire of lees meer achtergrondinformatie op congosgold.com. Het project wordt mede gefinancierd vanuit de Non-Fictie Transmediaregeling, een samenwerking van het Filmfonds en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.