Aandacht voor het koloniale verleden van Nederland groeit, maar het herdenken ervan blijft toch moeilijk

De 91-jarige Joty ter Kulve moet woensdag de herdenking van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië tussen 1942 en 1945 noodgedwongen voor de televisie volgen. Ze heeft te veel last van de rug die haar al parten speelt sinds ze haar tienerjaren doorbracht in Japanse interneringskampen. Ter Kulve, die haar opa verloor in het kamp, hoopt maar dat er geen politiek wordt bedreven rond de manifestatie in Den Haag. ‘Je ziet het tegenwoordig overal. Iedereen pikt een partje uit de geschiedenis en maakt er een politieke boodschap van.’

Zo heeft Ter Kulve geen goed woord over voor demonstranten die woensdag in het wit willen verschijnen om te protesteren tegen het gebrek aan compassie en compensatie voor de mensen die na de oorlog berooid terugkeerden uit de kolonie. ‘Het is hun goed recht om te demonstreren, maar toch niet bij een herdenking? Ik vind het eigenlijk zielig dat ze in wrok blijven hangen.’

‘Gebeurtenis die aandacht verdient’

Het is zeker niet de enige gevoeligheid rond de Nationale Herdenking 15 augustus – het onbekendere broertje van de herdenking op 4 mei van de Duitse capitulatie in Nederland. Zeker nu de aandacht voor het koloniale verleden weer groeit – het kabinet gaf vorig jaar opdracht voor een groot onderzoek naar het Nederlandse optreden tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd – zijn er ook weer nieuwe vragen wat er precies herdacht moet worden op 15 augustus.

Voor iemand als ex-minister Ben Bot, zelf ‘een kampkind’, is het duidelijk: de Japanse bezetting van Nederlands-Indië is een gebeurtenis in onze geschiedenis die aandacht verdient. ‘De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog waren daar minstens zo groot als in Europa. Het is goed dat mensen daar weet van hebben en dat er bij wordt stilgestaan.’

Vanzelfsprekend was dat niet na de Tweede Wereldoorlog. De herdenking kwam pas in de jaren tachtig op gang. ‘Nederland zat tijdens de wederopbouw niet te wachten op de repatrianten uit Indië. De oorlogservaringen werden al snel gebagatelliseerd en de terugkeerders hebben daarom lang hun mond gehouden, maar uiteindelijk houd je dat natuurlijk niet vol. Je moet toch iets met dat verleden.’

‘Inclusiever’

De herdenkingen in de jaren tachtig waren nog vrij overzichtelijk. Er werd alleen stilgestaan bij de Japanse bezetting tussen 1942 en 1945 en dan vooral bij het lot van ‘de 100 procent Nederlanders’, de zogenoemde ‘totoks’. Pas later werden de bijeenkomsten ‘inclusiever’. De gemengde Indische Nederlanders, de ‘indo’s’, gingen deelnemen en later ook de Molukkers. Inmiddels wordt er ook stilgestaan bij het lot van de inheemse bevolking die tijdens de Japanse bezetting zwaar te lijden had onder de chaos en het voedselgebrek. 

Toch is nog steeds niet iedereen te spreken over de ‘inclusieve herdenking’. Bijvoorbeeld Jeffry Pondaag, een Indonesiër die al bijna vijftig jaar in Nederland woont en zich inzet voor de nabestaanden van de slachtoffers van het Nederlandse geweld tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd na de Tweede Wereldoorlog. ‘Japan wordt tijdens de herdenking afgeschilderd als de boze buurman, maar dan laat je al het leed dat daarvoor én daarna door het Nederlandse koloniale regime is veroorzaakt dus maar weg.’

Moet Nederland tijdens de herdenking meer stilstaan bij de eigen daden als kolonialist? Ben Bot vindt van niet. Voor hem zijn het ‘twee verschillende hoofdstukken’ die los van elkaar benaderd moeten worden. Erry Stoové, voorzitter van de stichting Herdenking 15 augustus 1945, merkt op dat er tijdens het herdenkingsprogramma nu al aandacht wordt besteed aan de gebeurtenissen na de oorlog waarbij ‘over en weer veel leed is toegebracht’, maar hij is beducht voor een nieuwe polemiek over goed en kwaad. ‘Als we op een weegschaal gaan leggen wie meer schuld heeft, wordt het precair’, zegt Stoové. ‘Ik hoop dat het nieuwe onderzoek naar die periode vooral heel feitelijk blijft.’

‘Meer stilstaan bij kolonialisme’

Historicus en ex-journalist Piet Hagen, die dit jaar een alom geprezen overzichtswerk schreef over alle koloniale oorlogen in Indonesië en de ‘tenminste drie à vier miljoen miljoen doden’ die daarbij door de eeuwen heen vielen, meent dat het legitiem is om stil te staan bij een belangrijke historische gebeurtenis zoals de Japanse capitulatie in 1945 en het lot van alle slachtoffers uit die tijd. Tegelijkertijd vindt hij dat Nederland daarnaast veel meer moet stilstaan bij wat er eerder en later is aangericht door het kolonialisme van onder andere Nederland.

Een belangrijke stap zou volgens Hagen zijn om volmondig te erkennen dat Indonesië op 17 augustus 1945 onafhankelijk werd. Daarnaast moet er ruimhartiger worden omgegaan met schadevergoedingen en is het belangrijk om het onderwijs over die koloniale periode te verbeteren. Hagen: ‘Er is een stroming in Nederland die het tot de dag van vandaag wel mooi vindt dat we Nederlands-Indië hadden. Tempo doeloe met die mooie witte pakken en al die bedienden. Van al het bloed van die oorlogen willen we minder weten, maar dat zijn we wel verplicht tegenover Indonesië. We moeten recht doen aan de geschiedenis.’