"Ik moest hierover een roman schrijven": Peter Middendorp kruipt in het hoofd van een doodgewone moordenaar

“Er is een moment in je leven dat je een ongeluk begaat, dat er een ongeluk gebeurt. Ineens trap je door de remmen. Heb je door de remmen getrapt. Een moment en je leven is voorbij; alle andere momenten van hetzelfde leven zijn waardeloos geworden”, zo bedenkt hoofdfiguur Tille Storke­ma in de roman Jij bent van mij. Systematisch spreekt de jonge boer van “een ongeluk”. Maar in werkelijkheid heeft Tille een drieste moord begaan.

Op een avond, wanneer hij voor de zoveelste maal door zijn vrouw Ada is afgewezen, springt hij op de fiets. Aan een landweg kruist het zestienjarige dorpsmeisje Rosalinde zijn pad. Hij verkracht haar brutaal en laat haar vervolgens dood en naakt achter in een weiland. Dertien jaar lang torst de vader van twee kinderen zijn gruwelijke geheim en glipt hij door de mazen van het justitiële net. Want in eerste instantie wordt de blik gericht op een dader uit het nabijgelegen asielzoekerscentrum. Tot een grootschalig DNA-onderzoek ondubbelzinnig in de richting van Tille Storkema wijst.

In Jij bent van mij treedt Volkskrant-columnist en auteur Peter Middendorp (47) op indringende wijze in het hoofd van deze Tille, in een roman die bijna vanaf de eerste pagina’s de lezer in zijn web strikt. “Een lange, koude huivering”, zo typeerde Tommy Wieringa dit moeilijk opzij te leggen boek, dat door NRC met vijf sterren werd bedacht. Maar Middendorp schreef absoluut geen rechttoe rechtaan misdaadroman. Hij toont aan dat ook een dader na “dat ene moment” met een vreemdsoortig trauma kan kampen.

Onbetrouwbaar

“Als iemand zichzelf dertien jaar zo voor het lapje houdt, dan moet zijn arrestatie haast wel als een verlossing komen”, denkt Middendorp. “Ik vroeg me af hoe het geheugen van zo iemand werkte, welke verdringingsmechanismen er speelden. Het blijkt niet zo makkelijk om te vergeten, ik sprak er zelfs over met geheugenwetenschapper Douwe Draaisma. Herinneringen beginnen je te plagen en je komt onder een immense spanning te staan.”

Het knappe én het ontregelende van deze benauwende roman is dat je regelmatig meegaat in de zelfcorrigerende, vergoelijkende redeneringen van Tille, die pretendeert een goede vader te zijn. Is dit een roman over de kracht van zelfbedrog, deze altijd weer onderschatte drijfveer van het menselijk gedrag? 

“Ja, hij is wel degelijk een onbetrouwbare verteller”, beaamt Middendorp. “Tille lijkt op het eerste gezicht angstwekkend modaal. Ik wilde hem per se niet als een psychopaat afschilderen. Maar hij is wel een beschadigd mens. Al van jongsaf aan merk je dat Tilles gedrag tegenover zijn dochter Suze vreemde trekken vertoont. Hij lijkt alleen geïnteresseerd te zijn in haar buitenkant, in haar lichaam dat hem in de war zal brengen als ze stilaan de leeftijd van zijn slachtoffer bereikt. Bij haar denkwereld staat hij nauwelijks stil. Zijn zoontje Friso komt er helemaal niet aan te pas. Zijn dieren, de natuur… Daar lijkt hij zich meer om te bekommeren.”

De boer en zijn beesten zijn tot elkaar veroordeeld, lezen we, ja, zelfs gedoemd. Maar ook daar maakt Tille ongemakkelijke vergelijkingen: “Een echtgenote geeft seks als een koe melk – een paar seizoenen, vijf, zes, en het beste is er wel vanaf.”

Jij bent van mij is fictie, zo benadrukt Middendorp op de binnenflap. Maar hij doet niet geheimzinnig over de oorsprong van zijn intussen vierde roman. Middendorp baseert zich op de in Nederland erg geruchtmakende moord op de zestienjarige Marianne Vaatstra uit het Friese Zwaagwesteinde, in de nacht van 30 april 1999. Dader Jasper S. uit het nabije Oudwoude werd pas in 2012 gearresteerd, nadat de wetgeving op DNA-onderzoek onder druk van politici was gewijzigd en er lang in “de verkeerde hoek” was gekeken. “Mijn lichaam heeft het gedaan, ik was het niet”, zei Jasper S. op het proces. “Bij vol bewustzijn doe ik zoiets niet.”

Ontsporing

“In Nederland leefde deze zaak enorm bij publiek en media, ze is nog steeds een referentiepunt”, vertelt Middendorp. “En voor mij kreeg ze een persoonlijk belang. Toen de moord werd ontdekt, had ik een vriendin uit die regio. Met precies dezelfde jeugd als de omgebrachte Marianne; ze bezochten dezelfde cafés. Het kon evengoed haar zijn geweest, flitste me door het hoofd. 

"Een van mijn eerste reportages als journalist voor HP/De Tijd bracht me – kort na de moord – in Zwaag­westeinde. En ik keek er mijn ogen uit. De zaak bleef me bezighouden. Toen dader Jasper S. was opgepakt, sprong ik meteen in mijn auto. Ik wilde de boerderij zien waar hij leefde, met zijn twee kinderen en zijn vrouw. Die oogde bijna onthutsend gewoon. Er hingen nette gordijntjes voor het raam, het hek was geverfd. En ik dacht aan de dader, die ook een vader was. Gewoon onder ons, als het ware. Mijn eigen dochter Lotje was toen nog maar één jaar. Als een verliefde vader stond ik naar die plek te turen, vol ongeloof.”

Toch had Middendorp op geen enkel moment een non-fictieboek in gedachten. “Kijk, ik ben schrijver, volstaat dat als antwoord? Ik heb alles van voren naar achteren over deze zaak gelezen, ik verdiepte me in de psyche van lustmoordenaars... Maar het moest gewoon een roman worden. En dan liefst één vanuit het ik-perspectief van de moordenaar. Dat voelde ik haast fysiek. Een roman die de verhouding onderzocht tussen een vader en zijn gezin, en zijn leven met een geheim dat hem ooit zou inhalen. Plus die arglistige momenten van ontsporing. Ik verplaatste me in het hoofd van Jasper S. alias Tille, maar ik pretendeer geen waarheid. Het gaat erom hoe ik het mij verbeeldde. Boven­dien bracht ik de handeling van Friesland over naar het Groningse landschap.”

Dat Middendorp het boek uitdrukkelijk als fictie aankondigt, heeft nog een andere, minder verheven reden. Bij zijn vorige roman Vertrouwd voordelig (2014), over opgroeien in een Blokker-winkel, kreeg Midden­dorp wekenlang doods­bedreigingen. “Omdat ik de buurt van mijn jeugd in Emmen onwelgevallig had afgeschilderd. Dat wilde ik niet meer meemaken. Ik heb trouwens de indruk dat lezers steeds moeilijker het onderscheid kunnen maken tussen werkelijkheid en fictie. En dat waargebeurd én autobiografisch altijd beter verkoopt. Toch zou deze roman overeind moeten blijven zonder dat je ooit over deze moordzaak hebt gehoord.”

Filosofische voetzoekers

Waarom Jasper S. alias Tille zich niet eerder aangaf of op de vlucht sloeg, is een van de raadselachtige hamvragen. “Ik ben Dostojevski’s Schuld en boete gaan lezen, om na te gaan hoe dat nu precies met wroeging zat. Daar werd ik niet wijzer van”, geeft Middendorp toe. “Ik denk gewoon dat het niet bij het karakter van de dader paste om zijn boeltje te pakken en ervandoor te gaan. Hij hield zich afzijdig en klampte zich vast aan zijn gezin. Bewust ging ik het cliché van de bekrompen, wat stugge boer uit de weg. In feite wordt hij nog enger naarmate hij verstandiger dingen ter sprake brengt.”

Net als zijn personage klom Middendorp op de fiets, om zich in te leven. Hij flitste door het Nederlandse natuurlandschap en hield zijn ogen open voor de veranderingen op het platteland, de voortdurende spanning tussen natuur en cultuur, het buitenleven en de oprukkende verstedelijking. “Ik keek toe hoe een boer zijn koeien melkte, ik legde de routes van de dader af. Zo kon ik Tille via de natuur laten praten over verantwoordelijkheid. Wat was zijn aandeel? Ook daar zie je zijn mechanismen om zich vrij te pleiten en een soort heimwee naar het verleden.”

Toch is Jij bent van mij veel meer dan de zoveelste boerenroman waar de Nederlandse literatuur de laatste jaren in grossiert – van Franca Treur tot Gerbrand Bakker of Ricus van de Coevering. Middendorp overstijgt het genre met bravoure. Eerder nog doet deze roman soms denken aan Muidhond van Inge Schilperoord, waarin zij de drijfveren van een pedofiel onderzocht. Maar Middendorps roman heeft scherpere randen. Hij weeft veel meer thema’s door zijn boek, ja, zelfs filosofische overwegingetjes, geniepig verstopt als voetzoekers. Pertinent schrijft hij over de malende werking van gewoonten, over xenofobie of over een plots opstekend gemeenschapsgevoel, eigenaardig genoeg teweeggebracht door een moord. ‘Moord maakte een gemeenschap. De snelste manier om een eenheid te smeden van een verzameling losse individuen was om er eentje tussenuit te nemen.’

Uitgebeend

Jij bent van mij is een slim, gelaagd boek dat aanspoort tot geduldig lezen. Behendig schuift Middendorp met betekenissen of strooit hij subtiel vooruitwijzingen in het rond. “De dag na het ‘ongeluk’ wijst Ada roestkleurige vlekjes op Tilles onderbroek aan. De alerte lezer moet daar voldoende aan hebben.” Vanaf het begin weten we hoe het afloopt, maar toch is de spanning soms ondraaglijk hoog opgeschroefd. Op vrijwel elke pagina gebeurt er ontzettend veel, alleen al vanuit stilistisch oogpunt. 

Middendorp gebruikt geen roffelende taal die het luid uitbazuint. Eerder behoort hij tot de school van het ingehouden, uitgebalanceerde vertellen, zij het steeds met indringende, hoogst originele beelden. “Misschien ben ik toch een dichter”, lacht Middendorp. “Maar het klopt: ik stop veel in één zin. Het duurt lang voor ik tevreden ben met wat er staat. Aan een roman werk ik monomaan. Ik heb dit boek ook letterlijk uitgebeend. Ik had eerst 150.000 woorden. Vervolgens heb ik die tot 50.000 teruggebracht.”

En dan is er nog de titel: Jij bent van mij. Een titel vol dwingende bezitsdrang. “Hij is dubbelzinniger dan je denkt”, benadrukt Middendorp. “Mijn dochtertje zegt het soms al spelend tegen me: ‘Jij bent bij mij’. En Tille Storkema roept het uit wanneer hij zijn pasgeboren Suze van de navelstreng loskoppelt: ‘Nu ben je bij mij’. Sinister genoeg zijn het ook de woorden van Jasper S. In zijn rechtbankbekentenis staat het zonneklaar: ‘Jij bent van mij’, zo dacht hij, toen hij die bewuste nacht Marianne Vaatstra van haar fiets sleurde.”