Waarom de ChristenUnie wint en het CDA verliest

Den Haag

Een belangrijk deel van het verlies van het CDA wordt nooit geteld, zegt Pieter Gerrit Kroeger. ‘Het kerkhof en het verpleeghuis’, stelt de historicus, die het CDA al decennialang op de voet volgt. Het huidige CDA-kiezerspubliek is gemiddeld vrij oud, en bij elke nieuwe verkiezingen blijkt een deel van de vaste achterban eenvoudigweg te zijn overleden. ‘Mijn ­ouders ook, in de voorbije jaren’, ­vertelt Kroeger, ‘dus dat zijn voor het CDA weer twee stemmen minder.’ Bij elkaar opgeteld gaat het om grote aantallen, zo groot dat het niet gemakkelijk kan worden gecompenseerd met ‘nieuwe aanwas’.

Bij die aanwas speelt nog een tweede probleem, zegt Kroeger, en dat is de secularisatie. ‘Die speelt zich in het midden af; de oude zuilen zijn zwaar geseculariseerd. Kijk eens rond in een katholieke kerk, of in een “gemiddelde” protestantse gemeente: daar kom je vaak geen jongeren meer tegen.’ Dat de ChristenUnie geen last heeft van vergrijzing, komt volgens Kroeger doordat die partij – anders dan het CDA – tot de flanken behoort. ‘Want of je nou “happy clappy” bent of meer bij het zwaarmoedige christendom past, in beide gevallen is het orthodox. En wat deze verkiezingen duidelijk maken, is dat zowel links als rechts de flankpartijen met uitgesproken standpunten winnen.’

Nico Schipper, zelfstandig adviseur van bestuurders en politici, zegt dat de ChristenUnie vooral profiteert van eenheid in de partij. ‘De discussie over de vraag of de partij “te links” is, is verstomd’, zegt Schipper, die de ChristenUnie van binnenuit kent. Daar komt bij dat volgens Schipper de achterban van de partij is ‘uitgekristalliseerd’. ‘Er zijn in de voorbije jaren kiezers vertrokken naar SGP en ik denk ook CDA, maar daar zijn er méér voor teruggekomen. Ook bij het CDA vandaan, omdat door de versnippering van de politiek de machtsvraag minder belangrijk is. Ook de ChristenUnie is invloedrijk.’

Uit onderzoek bleek deze week dat ChristenUniekiezers het minst hebben overwogen een andere partij te stemmen, na de aanslag in Utrecht. Schipper: ‘Daaruit concludeer ik dat de achterban zich wel thuis voelt bij de partij, en niet zo gemakkelijk van zijn keus is af te brengen. En als er soms nog het stempeltje ‘links’ op wordt geplakt, schamen kiezers zich niet. Mensen herkennen zich in de partij.’ Wel heeft ook Schipper gezien dat de ChristenUnie in gemeenten als Bunschoten en Hardenberg nauwelijks groeide, en op Urk zelfs terrein verloor. ‘Een de verklaringen daarvoor is het specifieke, wat conservatieve karakter van die plaatsen. En soms spelen er lokale kwesties, zoals op Urk de pulsvisserij.’

klappen

Politicoloog Hans Vollaard van de Universiteit Utrecht vindt de uitslag van de ChristenUnie opvallend, omdat die partij als enige regeringspartij per saldo flinke winst boekt. ‘Juist kleine regeringspartijen krijgen bij provinciale verkiezingen meestal klappen, want zij hebben minder in te brengen.’ Dat het de ChristenUnie lukte die wetmatigheid te ontlopen, komt volgens Vollaard doordat die partij ‘in staat is geweest zich blijvend te onderscheiden’. ‘Het is een verstandige zet geweest van Gert-Jan Segers om als partijleider in de Tweede Kamer te blijven zitten. De partij heeft de afgelopen tijd ook een aantal punten binnengehaald waarmee de achterban blij is, zoals de verruiming van het kinderpardon en de CO2-heffing voor bedrijven.’ Net als Schipper denkt Vollaard dat sommige CDA’ers zijn overgestapt naar de ChristenUnie, omdat ze het CDA te rechts zouden vinden.

niet rechtsaf

Pieter Gerrit Kroeger, die voor het CDA geregeld onderzoek deed naar verkiezingsresultaten, waarschuwt de christendemocraten niet rechtsaf te slaan om bijvoorbeeld kiezers van Forum voor Democratie terug te winnen. Dat het CDA massaal aan Forum zou hebben verloren, is volgens hem onjuist. ‘Rechtse CDA’ers roepen al twintig jaar dat de partij vooral naar rechts moet kijken om te groeien, maar dat is niet met cijfers te onderbouwen. Sterker nog: het CDA is altijd groot geworden op de momenten dat het een aantrekkelijk alternatief in het midden was. Toen de LPF als nieuwkomer 26 Kamerzetels haalde, schoot het CDA met Jan Peter Balkenende naar 43 zetels. Dat het CDA flink verliest aan rechts, is dus gewoon niet waar.’

Gelet op het steeds kleiner worden van de klassieke, loyale achterban, is volgens Kroeger de enige groeikans dat de christendemocraten zich als het juiste alternatief in het midden presenteren. ‘In het midden ontbreekt op dit moment een constructieve “verzamelbeweging”. Als je daar de juiste leider bij weet te vinden, zoals in deze eeuw eerst Balkenende en daarna Rutte bij de VVD, kun je nog steeds meer dan veertig Tweede Kamerzetels halen.’

Nico Schipper ziet dat het CDA in ‘een worsteling’ is terechtgekomen. ‘Verondersteld wordt dat de kiezer rechtser is dan de CDA-leden. Maar als je op het ene moment het christelijk-sociale karakter benadrukt – zoals met de draai rond het kinderpardon – en op het andere moment weer een rechts geluid laat horen, herkennen beide groepen zich niet meer in het leiderschap. Je wordt geen geloofwaardige middenpartij door af en toe de ene, en dan weer de andere vleugel te bedienen.’ Schipper is het met Kroeger eens dat het CDA in de toekomst baat kan hebben bij een leider die de verschillende vleugels van de partij kan verbinden. ‘Balkenende was zo iemand. Buma wordt toch geregeld ontmaskerd als een rechtse politicus.’

Politicoloog Hans Vollaard waarschuwt er wel voor de uitslag van de provinciale verkiezingen al te gemakkelijk te vertalen naar Tweede Kamerzetels. Daarmee wordt volgens hem een belangrijk ‘detail’ over het hoofd gezien, namelijk dat burgers de Provinciale Statenverkiezingen minder belangrijk vinden. De uitslag van deze week is niet bepalend voor de vorming van een kabinet, en dus wijken kiezers makkelijker uit naar andere partijen om een signaal af te geven dat het anders moet, aldus Vollaard. ‘Bij de provinciale verkiezingen worden regeringspartijen vaak afgestraft en winnen extremere partijen. Kijk naar Forum, dat wint van de VVD, en naar GroenLinks, dat wint van D66. Ook een deel van de CDA-kiezers zou graag een meer rechtse koers willen en heeft daarom op Forum gestemd.’ Maar juist omdat kiezers de provinciale verkiezingen niet zo belangrijk vinden, kunnen de eerstvolgende Tweede Kamerverkiezingen – die gepland staan voor maart 2021 – weer heel anders uitpakken. ‘Als het CDA of de VVD dan laten zien dat zij betere bestuurders kunnen leveren, kan Forum weer kiezers kwijtraken.’

onderschat

Ook Nico Schipper onderstreept dat ‘vertrouwen’ een onderschat element is bij het duiden van verkiezingsuitslagen, terwijl de ChristenUnie op dat punt juist profiteert. ‘Het is een illusie om te denken dat het bij de kiezer vooral gaat het om de inhoud. Er komen zo veel ingewikkelde problemen voorbij, dat mensen soms geen eigen afweging kunnen maken. Als kiezers dan bij bepaalde volksvertegenwoordigers of bewindspersonen een goed gevoel hebben en denken dat die wél de juiste afweging kunnen maken, is dat een heel belangrijke factor in hun stemgedrag.’ <

De stemmenwinst bij de ChristenUnie is enigszins vertekend doordat de partij deze keer zelfstandig meedeed in Noord-Holland – in plaats van samen met de SGP. De ChristenUnie groeit landelijk met bijna 106.000 stemmen. De lijstcombinatie ChristenUnie-SGP (die nu op provinciaal niveau alleen nog in Brabant bestaat) verliest echter ruim 23.000 stemmen, door het einde van de gezamenlijke lijst in Noord-Holland. Het meest zuiver is om dit verlies geheel in mindering te brengen op de groei van de ChristenUnie. De SGP deed immers niet mee in Noord-Holland. Daarmee komt de nettowinst voor de ChristenUnie op bijna 83.000 stemmen méér dan bij de provinciale verkiezingen in 2015.

In Brabant groeide de combinatie ChristenUnie-SGP met bijna drieduizend stemmen naar 19.500, goed voor opnieuw één statenzetel.

Hoewel de SGP bij deze Provinciale Statenverkiezingen ruim negenduizend stemmen meer kreeg dan de vorige keer in 2015, leidt dat niet tot extra zetels. In Flevoland, Utrecht, Zuid-Holland en Zeeland levert de partij zelfs een zetel in. Daardoor kan de partij ook haar huidige tweede zetel in de Eerste Kamer verliezen.

Volgens SGP-leider Kees van der Staaij speelt de hogere opkomst en het wegvallen van de mogelijkheid tot lijstverbindingen de partij parten. ‘De SGP heeft de meest loyale achterban’, zegt politicoloog Hans Vollaard, ‘maar door de hogere opkomst worden zij kleiner.’ Ook Nico Schipper zegt dat de kwetsbaarheid van de SGP is dat de achterban ‘redelijk vastomlijnd en begrensd’ is. ‘Met een hoge opkomst verlies je dan terrein, ook al weten ze hun kiezers goed te mobiliseren.’ Pieter Gerrit Kroeger denkt dat de SGP – gelet op het groeiverschil met de ChristenUnie – last heeft van wat hij het ‘Carola Schouten-effect’ noemt. ‘Een jonge vrouw met een bij de SGP passende manier van denken en praten, en die dan ook nog eens minister van Landbouw is.’ Ook denkt hij dat de SGP hier en daar terrein verliest door de aantrekkingskracht van Forum. ‘Anti-islam en antifeminisme. Jongeren in zuipketen vinden dat prachtig’, zegt Kroeger.

De uitslag van de SGP is in elk geval niet lager uitgevallen door de handtekeningen van Kees van der Staaij en Eerste Kamerlid Diederik van Dijk onder de homokritische Nashvilleverklaring, aldus politicoloog Vollaard. ‘Binnen de SGP-achterban vragen mensen zich al langer af of ze nog wel mogen denken wat ze van oudsher vonden. Voor hen is de felle kritiek op de Nashvilleverklaring juist een stimulans om de SGP te steunen. Een aanval van buiten verbindt.’