Moet België dringend extra geld vrijmaken voor defensie? ‘We hebben overal mensen uitgebuit, en nu hebben we geen wapens’

Luc De Vos (78), emeritus aan de KU Leuven en de Koninklijke Militaire School: ‘Geen tanks, geen artillerie: ons leger staat nergens’

“Als België een aanval te verwerken zou krijgen zoals die van Iran op Israël, dan bestaat ons land niet meer”, zegt gewezen kolonel Luc De Vos, die al jaren wijst op de gevaren van het krimpende defensiebudget. “Ik hoor mensen zeuren over bushaltes en kinderzorg, maar zonder veiligheid bestáán zulke dingen niet eens meer. Als we ons samenlevingspatroon − gelijkheid van man en vrouw, vrijheid en een grote welvaart − willen bewaren, hebben we geen andere keuze dan ons te bewapenen.

“Ik word vaak als een doemdenker weggezet. Maar ik heb tijdens mijn vele reizen gezien hoe oorlog landen volledig heeft vernietigd. Ik wil dat niet. Onze jeugd is verwend, in hun TikTok-wereld. Ze reizen niet, behalve naar Gran Canaria. Ze beseffen niet hoe goed wij het hier hebben en hoe uitzonderlijk dat is. Tenzij we alles willen delen − maar daarvoor is er te weinig − moeten we ons verdedigen. Dat kunnen we niet. Ons leger staat op dit moment nergens.

“We hebben vandaag 50 gevechtsvliegtuigen, en als we ze zouden vervangen nog 35. Er zijn geen tanks meer en geen artillerie. Met de twee gevechtsvliegtuigen die vandaag klaarstaan, kunnen we iets uit de lucht halen, maar nooit de 300 drones en raketten die Iran vorig weekend afvuurde.

“Als we ons territorium niet kunnen verdedigen, houden we letterlijk de deur open voor de vijand. Je mag niet vergeten dat Europeanen in grote delen van de wereld gehaat worden. We zijn rijk. We hebben overal mensen uitgebuit, en nu hebben we geen wapens.”

Met stenen gooien

Luc De Vos herinnert zich nog andere tijden. “In 1969 kwam ik als jonge officier in Duitsland aan. We hadden toen 100.000 manschappen, onder wie 70.000 beroeps. We hadden tweehonderd tanks en tweehonderd gevechtsvliegtuigen. Er was luchtafweer op elk niveau: snel vurende kanonnen, Hawk- en Nike-raketten, en machinegeweren op pantservoertuigen die aan het IJzeren gordijn stonden opgesteld. Er was een scherm, een ‘Dome’ zoals Israël dat vandaag noemt.

“Ten tijde van de Koreaanse oorlog gaven we 5 procent van ons bbp uit aan defensie. Toen ik officier was in 1984, was dat tot 3,5 procent gezakt. In 2014 legde de NAVO vast dat de lid­staten 2 procent van het bbp aan defensie moesten besteden. Vandaag zit België aan 1,13 procent. In werkelijkheid is het nog minder ­omdat daarin ook nog de pensioenen van de soldaten worden meegerekend.”

Premier Alexander De Croo (Open Vld) kondigde eerder dit jaar aan om versneld in defensie te investeren om de NAVO-norm te halen, maar volgens Luc De Vos is er tien jaar nodig om een volwaardig leger op te bouwen. “Een leger van 40.000 manschappen zou realistisch zijn voor ons land. Ik ben principieel voor de invoering van de dienstplicht zodat we dat leger in tijden van crisis nog kunnen uitbreiden. Maar dat betekent wel dat je omkadering en ­oefening moet kunnen voorzien. Die is er vandaag niet. Ons leger telt op dit moment 22.000 mannen en vrouwen, en er zitten bovendien nogal wat sociale gevallen tussen. Het is een tijd de afvalbak geweest voor wie nergens anders terechtkon.”

Onze soldaten zijn volgens Luc De Vos wel opgeleid en uitgerust voor humanitaire missies, maar vuurkracht blijft een pijnpunt. In De ­afspraak zei oud-luitenant-generaal Marc Thys dat onze soldaten bij een aanval na enkele uren met stenen zouden moeten beginnen gooien, omdat we veel te weinig munitie hebben.

“De nagel op de kop”, zegt Luc De Vos. “Er wordt soms gezegd dat we ons door de wapenlobby laten leiden, maar we hebben in België inderdaad geen munitievoorraad. Geen enkele bank wil aan de wapenindustrie lenen. Activisten ketenen er zich vast aan de poorten waardoor geen enkel bedrijf zich hier nog wil vestigen. Gelukkig hebben we nog FN Herstal, zodat ze in de Ardennen en Limburg toch nog van materiaal zijn verzekerd.”

Kernbom

Een wapenwedloop is in de geschiedenis wel vaker helemaal verkeerd afgelopen. Waar stopt het? “Er is voor elk land een einde aan de draagkracht”, zegt Luc De Vos. “Maar als je naar koopkracht kijkt, geven we in Europa niet de helft uit van Rusland. Er moet evenwicht zijn. Ik zou ook bereid zijn om te ontwapenen, maar alleen als iedereen het doet. Niet als alle armoedzaaiers de wapens opnemen.”

Nucleaire en chemische wapens moeten volgens de oud-kolonel de allerlaatste optie zijn. “Het is de ultieme stok achter de deur. Beeld je in dat Oekraïne een kernbom had, dan denk ik niet dat de Russen er waren binnengevallen”, zegt hij. “Maar een goed uitgerust leger moet de eerste stap zijn: je mag niet vergeten dat de oorlogen die nu bezig zijn, heel traditioneel zijn.”

Ria Verjauw (69), activiste van de Leuvense Vredesbeweging: ‘Er is een andere optie: werken aan duurzame vrede’

“De enige oorlog die gewonnen kan worden, is de oorlog die we voorkomen”, zegt vredes­activiste Ria Verjauw. Als pacifist verwerpt ze principieel het gebruik van geweld, een perspectief dat vandaag ver weg lijkt. “Wij worden vaak als naïevelingen of als aanhangers van Vladimir Poetin weggezet. Maar er is wel degelijk een andere optie dan oorlog voeren: aan rechtvaardige en duurzame vrede werken.”

Na de Russische inval in Oekraïne twee jaar geleden verenigden 65 middenveld- en vredesorganisaties in ons land − waaronder ook de Leuvense Vredesbeweging − zich in het platform ‘Europa voor vrede en solidariteit’. In een manifest roepen ze op om de vicieuze cirkel van oorlog te doorbreken.

“Europa is een vredesproject”, zegt Verjauw, die ook covoorzitter is van de internationale coalitie voor een verbod op wapens van verarmd uranium (ICBUW). “Dat project is vandaag ver zoek, omdat velen helemaal meegaan in een oorlogslogica waar de wapenindustrie de enige winnaar is. Toch zou Europa het voortouw kunnen nemen om te de-escaleren.

Provocatie van NAVO

“Geweld veroorzaakt altijd meer geweld. Dat krijg ik zelfs aan mijn kleinkinderen uitgelegd. Als mijn buur een kanon op onze tuin richt, ga ik hetzelfde doen en komen we in een spiraal van geweld terecht die onnoemelijk veel leed zal veroorzaken. Iemand moet als eerste stoppen.”

Volgens ‘Europa voor vrede en solidariteit’ moet er via actieve diplomatie zo snel mogelijk een staakt-het-vuren tot stand worden gebracht. “Iedere oorlog is ooit aan een onderhandelingstafel geëindigd”, zegt Verjauw. “Waarom zouden we dan nog langer wachten om te onderhandelen? Diplomatie is op ieder moment mogelijk.”

Ze verwijst naar de ontwerpverdragen die Rusland in december 2021 indiende met verzoeken met wat het ‘veiligheidsgaranties’ noemde. Rusland wilde de garantie dat Oekraïne nooit tot de NAVO zou toetreden, maar wilde ook minder NAVO-troepen in Oost-Europa. “Dat was een concreet voorstel, maar het werd door westerse leiders van tafel geveegd.”

Kunnen we ons principieel pacifisme veroorloven met een agressor als Rusland? Is pacifisme houdbaar als er oorlog dreigt? “Voor ons is een andere vraag van belang”, zegt Verjauw. “Hoe kunnen we ons samen veilig voelen? Dat is het begin van de oplossing.”

Als vredesactiviste probeert ze zich zoveel mogelijk in het standpunt van de ander te verplaatsen. “Rusland voelt zich onveilig, met de NAVO in zijn achtertuin. Oekraïne was een bufferzone, maar met de aankondiging van de NAVO om uit te breiden richting Rusland werd voor dat land een rode lijn overschreden. Dat had nooit mogen gebeuren. Daar heeft Europa een heel kwalijke rol gespeeld.

“Uiteraard veroordelen wij ten stelligste de inval van Rusland in Oekraïne. Het is een schending van het internationale recht, maar het is belangrijk om te begrijpen waarom ze dat hebben gedaan. De geopolitieke spanningen liggen mee ten grondslag aan de oorlog. De NAVO heeft daar een bepalende rol gespeeld en blijft dat doen. Door de recente toetreding van Finland en Zweden, maar vooral door de grote militaire oefening die er vorige maand plaatsvond en de NAVO-top in 2023 in Vilnius. Dat was pure provocatie.”

Samen met Rusland

Met het platform ‘Europa voor vrede en solidariteit’ pleit ze voor een “nieuwe veiligheidsarchitectuur, gebaseerd op het beginsel dat veiligheid niet ten koste van anderen kan worden nagestreefd”. “Veiligheid in Europa kan alleen samen met Rusland worden bereikt. Wij pleiten voor veiligheid en stabiliteit voor het hele continent, waar Rusland ook van deel uitmaakt.”

Kunnen wapens geen bescherming bieden, als een stok achter de deur? “Wapens worden gemaakt om te doden, niet om te beschermen”, zegt Ria Verjauw. “Maar helaas is het perspectief van de wapenlobby in zwang geraakt. Dat komt ook door de media die weinig aandacht hebben voor onze vredevolle boodschap.”

Onder meer met manifestaties probeert de vredesbeweging haar idealen naar voren te schuiven. “Zondag wandelen we vanuit Peer naar de militaire basis van Kleine-Brogel, waar de Amerikaanse kernwapens gestationeerd zijn”, zegt Verjauw. “Ik voel een enorme solidariteit bij de mensen voor de slachtoffers van oorlog en geweld. Dat zien we ook in onze acties voor de Palestijnse bevolking. Die goedheid houdt ons strijdvaardig.”

Bram Vervliet, hoofddocent psychologie aan de KU Leuven: ‘De oorlog ontstond plots. Juist dat maakt mensen onzeker’

“We leefden lang in de overtuiging dat er door meer internationale samenwerking nooit nog oorlog zou zijn”, zegt Vervliet. “Maar de invasie in Oekraïne deed dat wereldbeeld op zijn grondvesten daveren. De inval gebeurde ook heel plots. Juist dat maakt de mensen zo onzeker.”

Die onzekerheid creëert angst, zegt Vervliet. Ondertussen is er ook een oorlog bezig in het Midden-Oosten en lijkt het Westen steeds meer aan invloed te verliezen. “Omdat de oorlog in Oekraïne zo dichtbij is, raakt hij ons zo hard. Het conflict raakt bovendien aan onze fundamentele waarden.”

Politici spreken nu over het verhogen van de defensiebudgetten, en volgens een peiling van Het Laatste Nieuws en VTM is bijna de helft van de Vlamingen gewonnen voor de herinvoering van de legerdienst. Het toont hoe angst onze samenleving is geïnfiltreerd.

Ook tijdens conversaties op café sluipt het onderwerp binnen. Wat als ons land morgen wordt aangevallen?

“Sommigen zeggen dat ze zullen vluchten”, zegt Vervliet. “Anderen willen vechten. Zo gaan we om met die onzekerheid. We proberen concrete acties te bedenken om grip te krijgen op het ongewisse. Uiteraard kan niemand voorspellen wat hij in zulke omstandigheden echt zou doen.”

Oergevoelens

Daarin spelen veel factoren een rol. Misschien houdt het ouderschap alsnog iemand tegen om te gaan vechten. Misschien kiest een stoere kerel bij het zien van de vijand toch het hazenpad. “Het is voor psychologen al lang duidelijk dat er een groot verschil bestaat tussen wat mensen beweren en hoe ze effectief in een stresserende situatie reageren”, zegt Vervliet. “Je kunt ook niet voorspellen wat je doet als je iemand ziet verdrinken terwijl jij aan de kant staat. Zul je echt in het water springen?”

Ook al valt individueel gedrag niet te voorspellen, op macroniveau zijn er wel tendensen vast te stellen. In oorlogstijd bestaat de neiging om de vijand te ontmenselijken. Dat uit zich onder meer in het taalgebruik. Oekraïners hebben het niet over Russische soldaten, ze hebben het vaak over Orcs, naar de monsters uit Lord of the Rings.

In zulke omstandigheden spelen emoties mee. “Mensen worden geraakt door de dingen die ze om zich heen zien gebeuren en hebben doorgaans een diep ingebakken rechtvaardigheidsgevoel. Maar in oorlogen zijn het vaak de beide kanten die geweld plegen. Als mensen dan het gevoel hebben dat iets onbestraft blijft, zet dat een spiraal van actie en reactie in gang. Door hun frustraties worden mensen agressief.”

Conflicten raken aan oergevoelens. Mensen hebben een evolutionair gegroeid proces om de ‘in-groep’ en de ‘uit-groep’ te bepalen. “We hebben een sterke sociale binding met de personen die in onze ‘in-groep’ zitten”, zegt Vervliet. “Die groepen worden cultureel bepaald. Vroeger was de ‘in-groep’ de stam waartoe we behoorden, de dreiging kwam van andere stammen. Voor de Oekraïners zijn de Russen nu de ‘uit-groep’ geworden.”

“We zien dit gedrag niet alleen bij mensen. Het ‘knuffelhormoon’ oxytocine is bij alle zoogdieren belangrijk voor de binding tussen moeder en kind. Als je dat aan mensen toedient, zien we dat ze socialer worden, maar alleen ten opzichte van wie ze als de ‘in-groep’ beschouwen. Ze worden juist agressiever ten opzichte van personen van de ‘uit-groep’.

“Toch tonen onderzoeken, die Rutger Bregman in De meeste mensen deugen citeert, dat we het juist heel moeilijk vinden om iemand te doden. Je had ook stammen die heel vreedzaam leefden. Als de ‘in-groep’ cultureel bepaald is, waarom proberen we er dan niet alle mensen in te betrekken?”

Hoopvol

In de eerste maanden van de oorlog toonden grote internationale enquêtes dat velen bezorgd waren over een nucleaire oorlog. Maar die angst is weggeëbd nu dat gevaar geweken lijkt. Wat zou Vervliet zelf antwoorden, mocht hij een survey over de toekomst invullen?

“Ik ben bezorgd, maar ik ben geen doemdenker”, zegt Vervliet. “Ik geloof sterk in de mogelijkheden die mensen hebben om problemen op te lossen, zelfs al lijkt het op het moment zelf alsof dat onmogelijk is.

“Kijk bijvoorbeeld naar de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948. We denken dat die vlak na de Tweede Wereldoorlog tot stand kwam, omdat iedereen genoeg had van al dat wapengeweld. Maar eigenlijk klopt dat niet. De Koude Oorlog was net gestart, China zat in een burgeroorlog, in India was Mahatma Gandhi net vermoord. Er was overal in de wereld grote spanning en toch is die verklaring er gekomen. Dat stemt me hoopvol.”

Frans Van Daele (76), voormalig Belgisch diplomaat: ‘Onderhandelingen starten pas wanneer beide partijen daar voordelen in zien’

“Ik heb er vijftig jaar in de diplomatie op zitten. Maar wat ik nu zie gebeuren, kan ik met niets van mijn eigen ervaringen vergelijken”, zegt oud-diplomaat Frans van Daele. “Het ene land dat het andere binnenvalt, dat is in Europa geleden van de jaren 30 en 40.”

In Europa luidt opnieuw de oorlogstrom, defensiebudgetten worden opgetrokken. Meteen na de invasie zwoer EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen om Oekraïne te blijven steunen tot het land weer vrij zou zijn.

“Ik vind dat Europa gelijk heeft om Oekraïne militair, financieel en politiek te helpen”, zegt Van Daele. “Als je ziet wat er aan onze oostgrens gebeurt, vind ik het ook logisch dat heel wat Europese landen vinden dat we ons beter moeten bewapenen. Ik denk niet dat je dat oorlogsretoriek kunt noemen. Volgens mij is dat verdedigingsretoriek.”

Europees leger

Een Europees leger? Ook daarover wordt soms gesproken. “Dat proces is al jarenlang bezig”, zegt Van Daele. “Er wordt ook vooruitgang geboekt, maar wel heel langzaam. Daar zijn twee verklaringen voor. Enerzijds vertrouwen we voor onze collectieve defensie op de NAVO. Anderzijds raakt defensie aan het hart van de soevereiniteit. Jezelf kunnen verdedigen is wat een staat tot een staat maakt.”

Maar duwt de oorlogsretoriek het diplomatieke alternatief zo niet naar de achtergrond? Welke mogelijkheden ziet de gewezen diplomaat om over vrede te spreken? Momenteel is dat nog erg moeilijk, zegt Van Daele. “Onderhandelingen starten pas wanneer beide partijen daar voordelen in zien. Momenteel zijn Rusland en Oekraïne daar niet in geïnteresseerd. De kansen voor onderhandelingen worden op het slagveld bepaald.”

De vraag is ook of je met iemand als Poetin wel kunt onderhandelen? Van Daele: “Poetin is een koele rekenaar. Hij maakt zijn berekeningen alleen op basis van machtsverhoudingen. Ik denk dat we hem dan ook zo moeten benaderen.”

Zoals het er nu naar uitziet zijn er twee mogelijkheden. Ofwel bezwijken de Oekraïense verdedigingslinies en kunnen de Russen alsmaar verder oprukken, waardoor Oekraïne noodgedwongen de strijd moet opgeven. Ofwel slagen de Oekraïners erin om de Russen staande te houden, waarna de oorlog ‘bevriest’.

“Pas als de Russen doorhebben dat het niet lukt om Oekraïne in te nemen, zullen ze willen onderhandelen”, zegt Van Daele. “Daarom is het voor Europa belangrijk om Oekraïne te blijven steunen. Anders zou het land vanuit een erg verzwakte positie met Rusland een regeling moeten treffen.”

In juni is er een vredestop in Zwitserland. Landen binnen en buiten Europa zullen er samen over oplossingen nadenken. Maar omdat geen van beide partijen momenteel vrede wil, verwacht Van Daele er weinig van. Hij wil ook niet op de feiten vooruitlopen.

China heeft al gezegd dat het overweegt om deel te nemen. Vorig jaar heeft het land een eigen vredesplan voorgesteld, maar dat werd door Kiev en Moskou erg lauw onthaald. “Een vredesplan is één ding”, zegt Van Daele. “Je kunt een goed plan hebben, maar dat betekent nog lang niet dat er op basis daarvan een akkoord kan ontstaan. Het is zoals met het verschil tussen gelijk hebben en gelijk krijgen.”

Ook voor de oorlog in het Midden-Oosten ziet Van Daele voorlopig geen diplomatieke uitkomst. “Er wordt nu in Caïro onderhandeld over een staakt-het-vuren en het vrijlaten van gijzelaars”, zegt Van Daele. “Zo’n tijdelijk bestand kan een positief effect hebben. Maar het is nog iets helemaal anders dan stabiele vrede. Alleen een tweestatenoplossing biedt daarvoor een perspectief.”

Iran

De pogingen die in die richting zijn ondernomen − Van Daele noemt onder meer de Oslo-akkoorden van 1993 − zijn allemaal gestrand. Er woedt nu oorlog in Gaza en op de Westelijke Jordaanoever palmen Joodse kolonisten steeds meer gebied in. Daarnaast bestaat het gevaar, zeker na de vergeldingsaanval van Israël op Iran vrijdagmorgen, dat een regionale oorlog uitbarst − met Iran en zijn bondgenoten in het ene kamp en Israël, de VS en hun bondgenoten in het andere.

Van Daele groeide op tijdens de Koude Oorlog, toen er twee belangrijke polen waren: Rusland en de VS. “Een terugkeer naar een bipolaire wereld zie ik niet meer gebeuren”, zegt Van Daele. “We zullen naar een wereld gaan met een viertal grootmachten: de Europese Unie, de VS, China en Rusland bijvoorbeeld. Die zullen mettertijd een regeling met elkaar moeten ontwikkelen om geschillen te bespreken.”

Poetin trok zich vorig jaar terug uit een nucleair ontwapeningsverdrag met de VS. Volgens Van Daele heeft niemand er baat bij dat zulke akkoorden sneuvelen. “Ik denk dat de grootmachten weer naar een wereld willen die ook voor hen voorspelbaar is”, zegt Van Daele. “Er zullen stappen worden gezet om daartoe te komen, al weet ik natuurlijk niet wanneer.”