1. Aankomst: minder vaak verhuizen

De coalitie wil af van het gesleep met asielzoekers, 'zeker waar het schoolgaande kinderen betreft'. In het huidige systeem verhuisden families soms wel 5 keer per jaar of meer. Volgens de nieuwe plannen komen asielzoekers na hun aanmelding terecht in een van de enkele 'middelgrote' opvangcentra, waar opvangorganisatie COA samenwerkt met justitie, de IND en de Dienst Terugkeer & Vertrek. Anders dan nu gebruikelijk wordt daar meteen een schifting gemaakt: degenen met weinig kans op asiel moeten hier blijven en worden door de snelle procedure geleid, met de bedoeling hen vlot te laten vertrekken.

Migranten met een grote kans op een asielstatus worden overgeplaatst naar kleinere opvanglocaties in de buurt van de gemeente waar ze later waarschijnlijk komen te wonen. Daar wordt ook direct begonnen met taallessen.

'Het is op zich een goed idee de bokken van de schapen te scheiden', zegt Marlou Schrover, hoogleraar Migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden. 'Mensen die waarschijnlijk hier mogen blijven, kunnen zo al banden opbouwen met hun toekomstige woonplaats en krijgen niet steeds te maken met andere vrijwilligers.'

Schrover is sceptisch over de voornemens om mensen die geen kans maken op asiel, snel uit te zetten. 'Dat is wat iedere minister van Justitie zich in het verleden ook al voornam: kansarmen snel door de procedure jassen en weg. In de praktijk blijkt dat zo nooit te werken. Mensen zonder nationaliteit of zonder papieren kun je niet uitzetten. En migranten komen met ingewikkelde verhalen die zorgvuldig moeten worden gecheckt. Sommigen van hen zullen uiteindelijk toch asiel krijgen. Als die dan heel lang in zo'n groot opvangcentrum hebben gezeten, geïsoleerd van de Nederlandse samenleving, wordt integratie moeilijk.'

Dorine Manson, directeur van VluchtelingenWerk, vraagt zich af hoe wordt besloten welke asielzoekers kansrijk zijn. 'Nogal belangrijk, want die middelgrote opvangcentra worden geen fijne plekken. Het doet iets met de sfeer op een locatie als je veel mensen bij elkaar zet waarvan sommigen al weten dat ze weg moeten.'

Mohannad: 'Je leert het land wel kennen'
De Syrisch-Palestijnse statushouder Mohannad El Jechi (40) wordt door de Volkskrant gevolgd sinds eind 2015, toen hij met zijn gezin net in Nederland was aangekomen. 'Ik ben het eerste jaar acht keer verhuisd', vertelt hij. 'Voor mijn kinderen was dat soms lastig: hadden ze net vriendjes gemaakt op een plek, moesten we weer weg. Dus misschien is het goed dat ze hier iets aan doen. Aan de andere kant vind ik het positief dat ik Nederland goed heb leren kennen op deze manier. Ik spreek soms mensen die hier zijn geboren, en die kennen al die plekken waar wij hebben gewoond niet eens. Ik ben ook heel blij dat we terug zijn in onze eerste stad Nijmegen, want ik heb de verschillen kunnen zien met andere steden, en dit is gewoon de fijnste plek.'

2. Procedure: zonder advocaat

Het is voor asielzoekers de zenuwslopendste periode na aankomst: de IND-procedure. In 8 dagen wordt besloten of iemand asiel krijgt, een afwijzing, of dat een verlengde procedure nodig is. Nu krijgt iedere asielzoeker nog een door de overheid betaalde advocaat, die mensen voorbereidt op de IND-interviews en de verslagen daarvan controleert op fouten of misverstanden. De nieuwe coalitie wil alleen nog gratis rechtsbijstand voor wie aan het eind van de 'IND-week', dus na de interviews, dreigt te worden afgewezen.

Marcelle Reneman, onderzoeker migratierecht aan de Vrije Universiteit, vindt dat buitengewoon onverstandig. 'Veel migranten hebben geen idee welke informatie relevant is voor de beoordeling van hun asielverzoek, ook door culturele verschillen. In het interview wordt naar het asielrelaas gevraagd, dus de reden waarom je meent recht te hebben op bescherming. Iemand uit Afrika zal uit zichzelf dan misschien een heel verhaal over zijn familiegeschiedenis beginnen. Een advocaat legt uit welke specifieke informatie van belang is. '

Ook wie wel asiel krijgt, kan last ondervinden van dossierfouten. Gezinshereniging wordt bijvoorbeeld moeilijker als familiegegevens verkeerd zijn genoteerd.

Reneman verwacht dat het schrappen van rechtsbijstand leidt tot langere procedures. 'Fouten in dossiers leiden tot meer onterechte afwijzingen en meer beroepsprocedures. Vermoedelijk krijgt de rechtspraak het drukker.' Ook de Raad voor de Rechtspraak voorziet dat rechters straks 'kostbare tijd' kwijt zijn aan het ophelderen van misverstanden. De vereniging van asieladvocaten VAJN noemt het plan zelfs 'levensgevaarlijk'.

Als de asielstatus wordt toegekend, is die in de toekomst nog maar voor 3 jaar geldig in plaats van 5 jaar nu. 'Dat is een maatregel voor de bühne', zegt Han Entzinger, emeritus hoogleraar integratiestudies en D66-lid. 'In de praktijk komt het bijna nooit voor dat een asielvergunning na vijf jaar niet wordt verlengd omdat het land van herkomst weer veilig is, dus laat staan na 3 jaar.'

Mohannad: 'Veel fouten door de vertaling'
'Onze advocaat bereidde ons goed voor op de IND-interviews: geef precies antwoord op de vragen, begin geen lang verhaal. Ook zei hij dat het beter was als ik mijn familie zou vragen een betere scan van mijn geboortecertificaat op te sturen. Na het tweede interview hebben we er wel drie uur over gedaan om het gespreksverslag te corrigeren. De advocaat zei: 'Er staan hier heel andere dingen dan die jij mij hebt verteld.' Dat bleken misverstanden te zijn, doordat de vertaler het verkeerd had begrepen. De advocaat heeft dus belangrijk werk gedaan. Het lijkt mij een probleem als asielzoekers geen advocaat meer krijgen, want de meeste mensen uit oorlogsgebied zullen het zelf niet kunnen betalen. Als je zonder advocaat door de procedure gaat, moet er volgens mij iemand anders zijn die dubbelcheckt of de vertalingen goed zijn. Want daardoor ontstaan veel fouten.'

3. Inburgeren: bijstand in natura

Als de asielzoeker is veranderd in een statushouder, wordt hij toegewezen aan een gemeente. Waar de nieuwkomer nu zelf verantwoordelijk is om zich een weg te banen door het 'toeslagencircus' van huur- en zorgtoeslag en kinderbijslag, stelt het regeerakkoord voor hem de eerste 2 jaar bij de hand te nemen. Een zogenoemde 'begeleide toegang' tot de verzorgingsstaat, waarbij gemeenten toeslagen en uitkeringen innen en een woning en zorgverzekering in natura uitreiken, naast boodschappengeld.

Het is een idee van de ChristenUnie, bedoeld om nieuwkomers regelwerk te besparen. De coalitie verkoopt deze aanpak ook als een inperking van de verzorgingsstaat - al kost die hulp in natura waarschijnlijk hetzelfde als bijstand en toeslagen nu. 'Dit is een signaal naar de rest van de samenleving: nieuwkomers worden niet voorgetrokken', zegt hoogleraar sociologie Godfried Engbersen.

VluchtelingenWerk vraagt zich af of met deze gemeentetaak niet een 'nieuw bureaucratisch monster' wordt gecreëerd. Engbersen juicht meer inmenging van gemeenten in principe wel toe. 'De gemeente kan de nieuwkomer dan meer bij de hand nemen in snellere leerwerktrajecten. Nu zit 95 procent van de Syrische vluchtelingen in een uitkering, die moeten zo snel mogelijk worden geactiveerd. Vanuit het aloude idee: de bijstand is geen hangmat, maar een trampoline.'

De taaleis voor de inburgeringstoets gaat omhoog, van A2 (niveau basisschool) naar B1, een niveau dat toegang geeft tot het mbo. De meeste deskundigen vinden die hogere ambities een goede zaak, maar lastig waar te maken: er zijn nogal wat analfabeten die het inburgeringsdiploma nu al niet halen.

Het is VluchtelingenWerk 'volstrekt onduidelijk' hoe het kabinet het taalonderwijs wil opkrikken. Onlangs had onder meer de Rekenkamer kritiek op het desastreuze effect van marktwerking op de leskwaliteit. 'Dan verwacht je dat de regering met een plan komt', zegt emeritus hoogleraar integratiestudies Han Entzinger. 'Maar tot mijn verbazing wordt daar met geen woord over gerept.'

Mohannad: 'Van zelf doen leer je meer'
'Ik zag op Facebook dat vluchtelingen zich druk maken om het veranderen van de bijstand, maar ik zie het probleem niet. Of je nu geld op je rekening ontvangt of dat je huis en zorgverzekering door de gemeente worden geregeld en je krijgt zakgeld voor boodschappen, dat maakt toch niks uit? Het is sowieso een tijdelijke situatie, terwijl je de taal leert. Misschien is het wel makkelijker als je niet zelf de toeslagen hoeft aan te vragen, maar aan de andere kant is dat ook leerzaam. De eerste keer snap je niks van de website Toeslagen.nl, maar als je het twee keer hebt gedaan weet je hoe het moet. Al ken ik ook genoeg mensen die met elke brief meteen naar VluchtelingenWerk gaan voor hulp. Dan leer je het nooit. Ik probeer brieven van instanties eerst zelf te begrijpen, met hulp van Google Translate.'

Asielcijfers: opeens daalt het aantal nareizigers flink
Na de forse duikeling van het aantal asielzoekers sinds de hausse van 2015 is nu ook het aantal nareizigers door gezinshereniging flink afgenomen. Kwamen in het tweede kwartaal nog zo'n 4.000 familieleden van statushouders naar Nederland, in de zomermaanden waren dat er 2.260.