Wakkert Carles Puigdemont strijd voor onafhankelijkheid weer aan? 4 vragen over de Catalaanse verkiezingen

De Catalanen trekken net als bij de vorige verkiezingen in 2021 vervroegd naar de stembus. De minderheidsregering van minister-president Pere Aragonès slaagde er namelijk niet in om de begroting te laten goedkeuren in het parlement.

Dat was een gevolg van het uiteenvallen van de regering in 2022, amper 1 jaar na het aantreden ervan. De linkse onafhankelijkheidspartij ERC van Aragonès ging toen alleen door. Het eveneens separatistische, maar liberaal-conservatieve Junts per Catalunya, de partij van de in 2017 afgezette Carles Puigdemont, verhuisde naar de oppositie.

Belangrijkste twistpunt: een verschillende strategie om tot onafhankelijkheid te komen. ERC koos de laatste jaren voor de dialoog met de Spaanse regering, Junts bleef voor de harde confrontatie gaan. Bovendien voeren de 2 partijen, die in 2017 wel samen een illegaal referendum organiseerden en eenzijdig de onafhankelijkheid uitriepen, al jaren een hevige concurrentiestrijd om de leiding in Catalonië. 

Bijna 7 jaar na het referendum en de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring is de onafhankelijkheidsstrijd in Catalonië op zijn retour. Dat bleek al in 2021, toen de socialistische PSC de grootste partij werd. De PSC is de Catalaanse tak van de PSOE van de Spaanse premier Pedro Sánchez en allesbehalve separatistisch. Ook nu ligt de PSC duidelijk op kop in de peilingen.

In een recente peiling zei ongeveer 70 procent van de kiesgerechtigden dat het beheer van de openbare diensten, de economie en de klimaatverandering hun keuze bij de verkiezingen zou bepalen. Voor 30 procent is de onafhankelijkheidsstrijd nog steeds de prioriteit.

Ja, de separatistische partijen ERC en Junts dromen nog altijd van onafhankelijkheid en hebben nog een grote aanhang (op 2 en 3 in de peilingen), maar ze zijn overduidelijk van strategie veranderd. Eerst ERC en stilaan ook Junts. "Ze hebben gemerkt dat de strategie van de eenzijdige onafhankelijkheid mislukt is", vertelt Vincent Scheltiens, historicus en Spanjekenner (UAntwerpen). "Want de Spaanse regering stelt zich in dat geval repressief op en ook Europa wil er niet van weten."

Daarom halen ze de strategie van vóór het referendum vanonder het stof: zich zo hard mogelijk opstellen tegenover de Spaanse regering om zoveel mogelijk voordelen binnen te halen, zoals meer fiscale autonomie en meer regionale bevoegdheden.

Dat was ook te merken in de kiescampagne. Niet zozeer het streven naar onafhankelijkheid was een thema, wel de manier waarop Catalonië bestuurd moet worden. "De slagkracht tegenover Madrid. Wie gaat met wie besturen en hoe maken we Catalonië zo sterk mogelijk, zodat het zoveel mogelijk kan binnenhalen", legt Scheltiens uit.

Daarnaast waren er nog een aantal andere belangrijke thema's, zoals de droogte in de regio en het massatoerisme. Dat krijgt steeds meer tegenkanting, vooral in Barcelona, en grote toeristische projecten worden in vraag gesteld. Ook de mogelijke vijandige overname van de Catalaanse bank Sabadell door een grote Spaanse bankengroep beroert de gemoederen.

Maar ook de Spaanse amnestiewet was een thema en dus ook de figuur van Carles Puigdemont. De in 2017 afgezette minister-president kan binnenkort, als de wet van kracht is, naar Spanje terugkeren en wil de post die hij 7 jaar geleden moest verlaten, maar wat graag opnieuw innemen.

De mogelijke terugkeer van Puigdemont heeft de campagne zeker (voor een deel) beheerst. Temeer omdat hij wel aan de verkiezingen kan deelnemen en enkele ERC-kopstukken niet, onder wie Oriol Junqueras, destijds viceminister-president onder Puigdemont. Zolang zij geen amnestie hebben gekregen, mogen ze zich geen kandidaat stellen.

Puigdemont werd nooit veroordeeld en kan dat dus wel. Ook bij de vorige verkiezingen was hij lijsttrekker. Maar omdat hij toen, anders dan vandaag, geen uitzicht had op amnestie, schoof Junts een andere kandidaat-minister-president naar voren.

Sommige Catalanen noemen Puigdemont een verrader of een lafaard die op de vlucht is geslagen, vele anderen beschouwen hem als een held die eindelijk terugkeert. Maar maakt hij ook kans om opnieuw minister-president te worden?

Als we de peilingen mogen geloven, wipt Junts per Catalunya, de partij van Puigdemont, weer over ERC. Als de onafhankelijkheidspartijen er opnieuw in zouden slagen om een meerderheid te halen en een regering te vormen, zou Puigdemont het dus kunnen overnemen van huidig minister-president Aragonès (ERC).

Puigdemont zet in elk geval hoog in en heeft zichzelf tot de inzet van deze verkiezingen gemaakt. Enkele weken geleden kondigde hij aan dat hij zou stoppen met de regionale politiek als hij niet opnieuw minister-president wordt. In een rol als oppositieleider heeft hij geen zin.

Het is maar de vraag of het Puigdemont zal lukken. Ten eerste lijken de peilingen aan te geven dat de onafhankelijkheidspartijen voor het eerst in meer dan een decennium hun meerderheid in het parlement (nipt) zullen verliezen.

Ten tweede is de onderlinge rivaliteit tussen Junts en ERC enorm groot. Beide partijen zeggen dat ze opnieuw een coalitie van alleen maar onafhankelijkheidspartijen verkiezen, maar geen van beide gunt elkaar de leiding ervan.

ERC is jarenlang het kleine broertje geweest in Catalonië en heeft dat juk na de vorige verkiezingen van zich afgegooid. Maar dat is Junts slecht bevallen. De tweede viool spelen, ligt de partij niet. "Er is de voorbije jaren heel wat schade aangericht", weet Scheltiens.

Een centrumlinkse regering met onder meer de PSC en ERC behoort ook tot de mogelijkheden. In 2021 sloten ERC en Junts nog een pact om niet met de PSC te regeren, vandaag sluit ERC een regering met de PSC niet meer uit. Al zullen de linkse separatisten hun vel allicht duur verkopen.

Voor PSC-kopstuk Salvador Illa is het hoe dan ook duidelijk: "Puigdemont is het verleden, wij vertegenwoordigen de toekomst", zei hij tijdens de campagne. Illa vindt dat Catalonië door al dat onafhankelijkheidsstreven een "verloren decennium" achter de rug heeft. Hij beschouwt het debat over afscheiding als verleden tijd en focust zich liever op sociale thema's.

Nog andere coalities lijken weinig waarschijnlijk, behalve dan misschien een minderheidsregering van de PSC.

Het is ook belangrijk om te vermelden dat volgens peilingen zowat 40 procent van de kiezers enkele dagen voor de verkiezingen nog niet zeker wist op wie te stemmen. Bovendien waren er nooit eerder zoveel stemgerechtigde Catalanen als bij deze verkiezingen. Dat betekent dat er heel wat nieuwe kiezers bij zijn, die het verschil kunnen maken.

De meest voor de hand liggende coalities zijn dus een regering waarin de PSC de hoofdrol speelt of toch een separatistische regering. Komt die er toch, dan is het uitkijken naar hoe die regering, met mogelijk Puigdemont aan het hoofd, zich zal opstellen tegenover de Spaanse regering.

"Puigdemont zal de motor zeker weer aanzwengelen, maar dan met het doel om zoveel mogelijk autonomie te verkrijgen, in plaats van de eenzijdige onafhankelijkheid." Een herhaling van de hete herfst van 2017 is weinig waarschijnlijk, meent Scheltiens.

Niet alleen is eenzijdige onafhankelijkheid niet meer de strategie van de separatistische partijen (een legaal referendum zou eventueel wel kunnen), ook Spanje in zijn geheel is de laatste jaren danig veranderd. De polarisering is enorm toegenomen.

"In het Spanje van vandaag zou dat tot een veel agressievere en gewelddadigere reactie leiden dan toen. Niet zozeer vanuit de Spaanse regering (in 2017 trad de oproerpolitie hardhandig op, red.), maar het zou wel tot een onvoorstelbare spiraal van geweld tegen Catalaanse separatisten kunnen leiden." Niemand in Catalonië wil dat over zich heen roepen.

Ten derde, benadrukt Scheltiens, zit ook Europa er overduidelijk niet op te wachten. In een Europese Unie waar extreemrechts steeds meer oprukt, ook in grote landen als Duitsland, Frankrijk en Italië, kan men deining en tumult in de vierde economie van de unie missen als kiespijn.

Maar ook zonder een herhaling van 2017, zullen deze regionale verkiezingen gevolgen hebben voor de Spaanse regering. Wat ook de uitkomst is, "ze zal wegen op de wankele situatie in Madrid", zegt Scheltiens.

Premier Sánchez hoopt uiteraard op een regering met de PSC en Salvador Illa als minister-president. Dat zou hem en zijn PSOE een boost geven, na een zeer moeilijke periode. In alle andere scenario's wordt het voor hem bang afwachten wat de toekomst brengt.

Mocht Puigdemont opnieuw minister-president worden, dan is hij aan de ene kant de sterke man in Catalonië, maar heeft hij tegelijk heel wat touwtjes in Madrid in handen. Zijn partij Junts geeft namelijk gedoogsteun aan de regering-Sánchez. Valt die steun weg, dan krijgt Sánchez niets meer gedaan.

Scheltiens verwacht dat Puigdemont zich als een machtspoliticus zal opstellen, geheel in de stijl van zijn illustere voorganger Jordi Pujol, die 23 jaar minister-president is geweest en de PSOE en PP al die jaren tegen elkaar uitspeelde. "Als het maar opbracht voor Catalonië."

Puigdemont zal allicht hetzelfde doen. "Hij houdt geen rekening met wat in de rest van Spanje gebeurt, want hij beschouwt dat als het buitenland. Hij wil zoveel mogelijk gedaan krijgen voor Catalonië. Valt door hem de regering-Sánchez en komt (uiterst) rechts weer aan de macht in Spanje, het zij zo." Bij het linkse ERC is men iets meer begaan met het lot van Spanje, daar ligt men er wel wakker van of Vox aan de macht komt of niet. Al is het vooral uit eigenbelang.

Maar ook als Junts uit een regering gehouden wordt, bijvoorbeeld door een coalitie van PSC en ERC, zou de partij Sánchez kunnen afdreigen en (uit wraak?) haar gedoogsteun kunnen laten vallen. "Dat is nu eenmaal de situatie in heel Spanje, met veel politieke instabiliteit, waarbij regeringen nu al jaren aangewezen zijn op gedoogsteun. En Junts is de meest onbetrouwbare schakel in die hele constructie."