Na ontsnappen van gedetineerde in Frankrijk: zijn gevangenentransporten nog nodig?

De gewelddadige ontsnapping van een gedetineerde bij een gevangenentransport in Normandië, in Frankrijk, roept opnieuw vragen op over de veiligheid van zulke verplaatsingen. Ook in ons land worden nog heel vaak gedetineerden overgebracht naar een andere gevangenis of een rechtbank. Waarom gebeurt dat en zijn er geen alternatieven om het aantal transporten te verminderen?

Er zijn nog voldoende argumenten voor een gevangenentransport, zegt criminologe Kristel Beyens in onze dagelijkse podcast Het Kwartier. "Bijvoorbeeld wanneer een beklaagde in voorhechtenis zit. Die persoon moet dan maandelijks naar de raadkamer in de rechtbank, waar ze beslissen of de aanhouding verlengd wordt."

Wanneer de zaak van de beklaagde voorkomt, wordt die persoon opnieuw overgebracht naar de rechtbank. Bij een grote zaak moet de politie zelfs enkele dagen na elkaar de gevangene overbrengen.

Na een veroordeling kunnen er ook transporten plaatsvinden naar een andere gevangenis. "Om tuchtmaatregelen, dichter bij de familie te zijn of wanneer de gevangene voor de strafuitvoeringsrechtbank moet verschijnen om strafvermindering of elektronisch toezicht te krijgen."

Er zijn dus veel transporten nodig, maar een rit van de gevangenis naar het justitiepaleis is niet altijd evident. "Met veel vertraging tot gevolg en dat maakt een gevangenentransport alleen nog maar zwaarder." De route is vaak ook zeer lang, omdat veel gevangenissen buiten de stad liggen en de rechtbank vaak in het stadscentrum ligt. 

Een gevangenis dichter in de buurt van het justitiepaleis zou al veel oplossen, vindt Beyens. "Een gevangenis voor 1.200 gedetineerden, zoals in Haren, zet je niet makkelijk in het midden van de stad. Maar een detentiehuis of kleinere gevangenis zou perfect mogelijk zijn." Al stuiten dergelijke voorstellen vaak op veel protest van buurtbewoners.

Zijn er dan geen andere alternatieven? Volgens Robby De Kaey van de socialistische vakbond ACOD kan men meer digitaal gaan werken. "Het lijkt me perfect toelaatbaar dat gesprekken met de onderzoeksrechter en de raadkamer of zelfs bepaalde zittingen online plaatsvinden." Het is niet alleen een oplossing voor de vele verplaatsingen, maar ook voor de veiligheid en de werkdruk van de cipiers.

In coronatijd verliepen veel zittingen met gedetineerden online, maar dat was niet optimaal, zegt Kristel Beyens. Veel advocaten hadden kritiek op die manier van werken. "Een beklaagde heeft het recht om zich persoonlijk te verantwoorden bij een rechter. Achter een computerscherm zie je niet wat er in de rechtbank gebeurt en wordt je recht op verdediging aangetast."

10 jaar geleden voerde toenmalig minister van Justitie, Annemie Turtelboom (Open VLD), het plan uit om rechtszalen in gevangenissen te voorzien, om te besparen op gevangenentransporten. In de nieuwe gevangenis in Beveren werd onmiddellijk een rechtszaal voorzien voor assisenprocessen.

Net buiten de gevangenis van Haren werd geïnvesteerd in 5 rechtszalen, wachtruimtes en cellen. In de nieuwe gevangenis in Antwerpen zullen ook 2 rechtszalen komen. En in Dendermonde kunnen beklaagden tijdelijk in de gevangenis zelf voor de raadkamer verschijnen.

Advocaten en magistraten waren niet te spreken over die investeringen. Tien jaar later is die mening nog niet veranderd en uit een Terzake-reportage van justitiejournalist Caroline Van den Berghe in december 2023 blijkt dat de rechtszalen in gevangenissen dan ook niet gebruikt worden.

Bij de vakbond proberen ze dat probleem al langer op te lossen. "Wij vinden de rechtszalen in de gevangenis een ideale oplossing voor de gevangenentransporten. Helaas zijn het vooral de magistraten die weigeren om naar de gevangenis te komen voor een zitting", aldus Robby De Kaey.

Rechtszaken zijn vaak openbaar en dat is in een gevangenis moeilijk, voert advocaat John Maes aan in de reportage van Terzake. "Recht moet openbaar gesproken worden in een gerechtshof. Iedereen moet kunnen kennisnemen van het vonnis dat wordt uitgesproken. Het kan niet dat justitie op heimelijke wijze deze zaken gaat behandelen."

Ook professor Beyens vindt een rechtszaak in de gevangenis niet evident. "Er zijn ook rechtszaken met beklaagden die niet in de gevangenis zitten en dus wel kunnen plaatsvinden in de rechtbank. Advocaten en rechters zouden zich dan voortdurend moeten verplaatsen tussen het gerechtshof en de gevangenis. Dat maakt het alleen maar complexer."

Zeker voor een slachtoffer zijn zulke omstandigheden niet ideaal. "Het gaat hier niet alleen over mensen in voorhechtenis", vertelde advocate Saskia Kerkhofs toen in Terzake. "Je vraagt aan slachtoffers om naar een zitting in de gevangenis te komen. Dat is een zeer delicaat argument."

Advocaten en magistraten zijn duidelijk nog steeds geen fan van het concept, maar intussen staan de rechtszalen al enkele jaren leeg. "Dat is niet om dwars te liggen. Advocaten en magistraten zijn nooit betrokken geweest in deze beslissing en worden hier nu mee geconfronteerd", legt ondervoorzitter van de Nederlandstalige rechtbank van eerste aanleg in Brussel, Geneviève Seressia, uit in de reportage.

Maar toch komen er weer 2 zittingszalen bij, in de nieuwe gevangenis van Antwerpen. "Ondanks dat we het daar duidelijk niet mee eens zijn. Dat is lichtzinnig omgaan met het geld van de belastingbetaler", aldus advocaat John Maes.

Toch gaan sommige zittingen al door in de gevangenis, bijvoorbeeld die van de strafuitvoeringsrechtbank. Helaas is er niet in elke gevangenis een rechtszaal, waardoor gevangenen getransporteerd worden naar een andere gevangenis om voor de strafuitvoeringsrechtbank te verschijnen.