Italiaanse 'spookkoeien' gaan aan de haal met Europese landbouwsubsidies

Een groot deel van de bergweides in Abruzzo, een bergachtige streek zo'n 100 kilometer ten oosten van Rome, is in handen van de plaatselijke gemeentes. Die verpachten ze per openbaar opbod aan boeren die er hun vee op laten grazen.

De laatste 10 tot 15 jaar is dit echter een stuk moeilijker geworden voor lokale landbouwers. Noord-Italiaanse landbouwbedrijven bieden soms wel het tienvoudige bedrag voor dezelfde grond als wat de boeren normaal betalen.

"Een normale pacht kost zo’n 1.000 euro per jaar, maar die Noord-Italiaanse bedrijven doen het voor 10.000 euro", zegt Van Schaik. "Dat vindt de gemeente natuurlijk goed, want dat levert veel geld op." Boeren die zich verzetten of toch proberen te overbieden krijgen te maken met intimidaties: landbouwvoertuigen en vee worden gestolen of gedood, huizen worden in brand gestoken. Met de gepachte grond gebeurt gek genoeg amper iets. 

Waarom zijn deze gronden in een bergachtige regio zo interessant? Het antwoord zit in de landbouwsubsidies die elke hectare grond kan opleveren en een belangrijk achterpoortje in het Italiaanse systeem.

Aan de oorsprong van het verhaal liggen de 'titoli', volgens van Schaik. "Dat zijn certificaten waarmee je landbouwsubsidies in Europa kan aanvragen op basis van het aantal hectaren grond dat je hebt of opgeeft aan de Italiaanse overheid."

In Zuid-Italië richt de maffia papieren bedrijven op, die niet echt bestaan, maar als enige doel hebben om dergelijke titoli aan te vragen. "Vaak gebeurt dit met iemand jonger dan 40 of een vrouw aan het hoofd. Dat maakt het makkelijker ze te krijgen", aldus van Schaik.

Na een jaar of 2 worden dergelijke bedrijven dan opgedoekt en de titoli worden doorverkocht aan Noord-Italiaanse landbouwbedrijven in de vruchtbare Po-vlakte. "De subsidies worden uitgedeeld volgens productiviteit van die grond. Voor een hectare grond in Zuid-Italië, krijg je misschien 200 euro per jaar per hectare. Een hectare in de Po-vlakte waar je aan intensieve veeteelt kan doen, kan wel 5.000 à 10.000 euro per jaar aan subsidie opleveren."

De mogelijkheid om misbruik van dit systeem te maken, ligt in een hervorming van het subsidiebeleid dat Italië in 2005 doorvoerde. Toen werden de subsidies die een boer kreeg voor een hectare grond losgekoppeld van de daadwerkelijke productiviteit van het stuk land. De Noord-Italiaanse bedrijven moeten dus wel hectaren grond kunnen voorleggen voor de titoli die ze kopen, maar wat op die grond daadwerkelijk gebeurt, is minder van belang.

En dat is waarom deze bedrijven gaan pachten in Abruzzo, waar de grond niet zo productief, maar wel goedkoop is. "Stel, je hebt een intensieve varkenshouderij op 2 hectaren grond in de Po-vlakte: doordat je een hoge productie hebt, krijg je daar 5.000 euro per hectare aan subsidie voor. Het is dus mogelijk die hectaren los te trekken van de grond."

"Naast die 2 hectaren in de Po-vlaktes, zeg je: Ik heb er ook 20 in Abruzzo. Maar voor die 20 krijg je wel die 5.000 euro aan subsidie, want dat is gebaseerd op jouw grond in de Po-vlakte."

Het is via deze loophole in de Italiaanse wetgeving dat malafide bedrijven al 20 jaar lang onterecht geld uit Europa kunnen opstrijken. En dat kan nog steeds: "Het is nog steeds mogelijk productie los te trekken van de grond. Het loophole is nog niet dicht en het probleem is nog niet aangepakt."

Het oprichten van bedrijven die enkel op papier bestaan om de titoli te krijgen, is natuurlijk illegaal, maar verder is het hele systeem legaal. Hoeveel geld de maffia ondertussen verdiende aan deze zwendel is dus niet meteen te achterhalen.

Volgens van Schaik gaan schattingen zo ver als een miljard euro de laatste 20 jaar. De Guardia Finanza nam onlangs in het kader van een onderzoek 5 miljoen euro in beslag, maar dat is volgens van Schaik een druppel op een hete plaat. 

Het was dan ook niet de politie die het systeem op het spoor kwam, maar Lina Calandra, professor geografie aan de universiteit van L'Aquila. Uit de cijfers moest blijken dat de bergweides in Abruzzo vol grazende koeien en schapen stonden, maar als ze uit haar raam keek, zag ze die niet staan.

Zij begon in 2020 boeren uit de streek te interviewen en kwam er al snel achter dat velen van hen financiële moeilijkheden hebben. Ze konden niet opbieden tegen de rijke bedrijven uit het noorden en moesten vaak de deuren sluiten. Diegene die het toch proberen krijgen te maken met intimidaties. 

Calandra ziet naast het onrechtmatig verkrijgen van EU-subsidies, dan ook dat het systeem een ingrijpende impact op de regio heeft. Van Schaik: "In die quasiverlaten bergdorpen komen plots maffiosi wonen die daar het territorium bezet houden, en wapen- en drugshandel voeren." 

Lokale boeren lieten aan van Schaik zien hoe de bergweides verwilderd geraken, omdat er niet meer gegraasd wordt. "Nu zijn het verwilderde bergweides met bomen en planten op.  Daarvoor werden ze weggegraasd door schapen en koeien. Je zou kunnen zeggen dat de natuur weer z’n gang gaat. Aan de andere kant heeft het een enorme economische impact. De gewone eerlijke bedrijven gaan allemaal dicht omdat ze niet genoeg geld en omzet hebben om hun bedrijf levend te houden."