Direct naar artikelinhoud
NieuwsOmstanders vechtpartijen

Onderzoek naar vechtpartijen laat zien: de omstanders helpen wél

Bij hoog oplopende ruzies en vechtpartijtjes op straat schieten voorbijgangers in de regel te hulp om de boel te sussen. Dat is ‘compleet verbazingwekkend’ en een ‘behoorlijk radicale ontdekking’, zeggen de onder meer Amsterdamse onderzoekers die het allemaal op beveiligingscamera’s zagen gebeuren.

Omstanders komen tussen een vechtpartij in 2008.Beeld ANP

Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.

Al vijftig jaar veronderstellen psychologen dat er zoiets is als het ‘passieve-omstandereffect’ (‘bystander effect’ in het Engels): bij noodsituaties kijkt de massa toe zonder iets te doen, kennelijk vanuit het besef dat iemand anders de kastanjes maar uit het vuur moet halen. Hoe meer omstanders, des te anoniemer we ons voelen, en des te kleiner de kans dat er iemand ingrijpt.

‘Maar dat is helemaal niet wat wij zien’, zegt cultureel antropoloog Marie Rosenkrantz Lindegaard van het Nederlands criminologisch onderzoeksinstituut NSCR, die een groot internationaal onderzoek leidde naar de kwestie. ‘Integendeel, we zien voortdurend voorbijgangers in actie komen en ingrijpen. Volledig anders dan de theorie voorspelt.’

Samen met collega’s uit Denemarken en Engeland bestudeerde Lindegaard in totaal 219 met veiligheidscamera’s gefilmde opstootjes in Amsterdam, Kaapstad en de Britse stad Lancaster. Haast in alle gevallen kwamen voorbijgangers tussenbeide om de boel te kalmeren. Ze trokken vechtersbazen uit elkaar, gingen tussen ruziezoekers in staan, of probeerden de onruststokers te laten doorlopen. En hoe meer voorbijgangers, des te groter de kans op ingrijpen – juist bij grote menigtes is er altijd wel iemand die ingrijpt.

Ruziënde stelletjes

Alleen bij ruzies tussen stelletjes en een enkel geval waarbij een dief in elkaar werd geslagen grepen omstanders laat of niet in. ‘Kennelijk ervaart men dat als een onderonsje waar men niet tussen hoeft te komen’, zegt Lindegaard. Ook bij opstootjes tussen vrouwen komt de menigte later in actie. ‘Misschien zien we die als minder gevaarlijk’, vermoedt Lindegaard.

Bijzonder is dat de waarnemingen uit drie verschillende landen komen, benadrukt het team. Ook uit het gewelddadige Zuid-Afrika, waar ingrijpen in een straatruzie bepaald niet zonder gevaar is. ‘Dat lijkt erop te wijzen dat dit een universeel verschijnsel is’, zegt Lindegaard. ‘Ik zou het niet meteen altruïsme noemen, maar blijkbaar zijn we bereid risico te nemen om de morele orde te bewaren.’ Toch trekt de vredestichtende mens wel ergens de grens, blijkt uit vervolgonderzoek waaraan Lindegaard nog werkt: bij gewapende overvallen komen omstanders minder vaak tussenbeide.

Een belangrijke studie, en kenmerkend voor een kanteling die de laatste jaren gaande is, zegt desgevraagd sociaal psycholoog Paul van Lange (VU Amsterdam), niet betrokken bij het nieuwe onderzoek. Vanouds dacht men dat omstanders zich minder verantwoordelijk voelen naar mate er meer zijn. ‘Maar de laatste jaren zijn we sterk op dat idee teruggekomen. In de echte wereld speelt ook de reputatie van mensen een belangrijke rol. Het straalt negatief op mij af als ik niks doe – dat is een krachtig mechanisme dat mensen toch aanzet tot actie.’

Lab

De nieuwe studie, die binnenkort verschijnt in vakblad American Psychologist, is de eerste grootschalige test van het omstandereffect in het gewone leven. Tot dusver onderzocht men het effect vooral in het lab, door proefpersonen te vragen hoe ze in een bepaalde situatie zouden reageren. Maar het is de vraag of dat wel geschikt is om noodsituaties op straat te begrijpen, zegt Van Lange. ‘In het lab worden verschillende verklaringen los van elkaar getoetst. De rol van reputatie, die in de echte wereld zo’n grote rol speelt, blijft in experimenten daarom vaak onderbelicht.’

Directe aanleiding voor het munten van het effect was de dramatische verkrachting en moord, in 1964, van de 28-jarige Kitty Genovese. Volgens de New York Times hadden wel 38 voorbijgangers niets gedaan: of de wetenschap dat kon verklaren. Inmiddels is echter duidelijk dat er maar enkele getuigen waren, en dat die wel degelijk de politie belden en de dader verjoegen.

In het nieuws wemelt het van de voorvallen waarbij voorbijgangers ingrijpen bij allerlei noodsituaties. Waarschijnlijk verschilt de motivatie per persoon, denkt Lindegaards promovendus Peter Ejbye-Ernst. ‘Helaas hebben we alleen de video’s. We kunnen ze niet vragen waarom ze ingrijpen.’

‘Je ziet vaak dat mensen die in actie komen achteraf zeggen: ik dacht er niet bij na, het ging vanzelf’, zegt Van Lange. ‘Ze springen dan bijvoorbeeld in het water met hun telefoon nog in hun zak. Mensen zijn op een heel intuïtieve manier prosociaal, dat laat ook het onderzoek zien.’

Bij gevallen waarin de omstanders niet ingrijpen - en bijvoorbeeld filmend langs een noodsituatie rijden - gebeurt waarschijnlijk iets anders, denkt Van Lange. ‘Soms denkt men inderdaad dat anderen wel zullen ingrijpen, vooral bij minder zichtbaar gedrag als een telefoontje plegen bij een ongeluk. Een ander zal de ambulance wel bellen, met als gevolg dat niemand snel belt’, merkt hij op. ‘En soms ziet men maar een deel van het geheel. Een aanranding wordt soms gezien als een ruziënd paartje, vooral als men al fietsend slechts flarden meekrijgt. Niet elke omstander ziet alles.’

Praktische implicaties heeft het onderzoek ook, noteert het team. ‘Als het perspectief verschuift van de afwezigheid van hulp naar de bijna alomtegenwoordigheid ervan, kunnen we de vraag ‘waarom helpt er niemand?’ achter ons laten en een nieuwe onderzoeksvraag stellen: ‘wat maakt een interventie succesvol?’’

Straatruzie in Amsterdam (1): rechts is een vechtpartij gaande...Beeld NSCR
(2) ...van links komen enkele omstanders te hulp...Beeld NSCR
(3) ...de voorbijgangers halen de vechtersbazen uit elkaar en sussen de ruzie.Beeld NSCR

WÁT NOU PASSIEVE OMSTANDERS?

Oktober 2018

In Naaldwijk springt een voorbijganger een te water geraakte auto achterna, slaat met zijn blote vuist het raampje stuk, en bevrijdt een 3-jarige peuter uit het kinderzitje.

December 2018

In Zaandam springt een Iraniër zonder aarzeling het water in en redt een 77-jarige man die van de brug viel.

In Capelle aan den IJssel komt een 51-verkeersregelaar om die een te water geraakte automobiliste probeert te redden.

Januari 2019

Langs de A12 redden automobilisten een vrouw die met haar auto van de snelweg raakt en een plas in rijdt.

Februari 2019

Op de A27 gebruikt een 22-jarige automobilist zijn eigen auto om het voertuig van een onwel geworden bestuurster naar de kant te duwen. Hij reanimeert haar geruime tijd.

Maart 2019

Een Hilversumse die toevallig staat te filmen springt met telefoon en al in de vijver van het raadhuis om een oudere man te redden die erin valt.

Tijdens de tramaanslag in Utrecht proberen een bouwvakker en een andere voorbijganger een van de gewonden te helpen terwijl ze zelf worden beschoten.