Direct naar artikelinhoud
Opinie

Altijd gelijk hebben, binnenkort kan het

Mark Elchardus.Beeld Bob Van Mol

Mark Elchardus is emeritus professor sociologie aan de VUB en opiniemaker bij De Morgen. Zijn bijdrage verschijnt op zaterdag.

Soms is er echt nieuws. Nieuws dat ons laat zien hoezeer de wereld is veranderd. Zoals Mark Zuckerbergs excuses en de ontboezemingen van die nerd, Christopher Wylie. Met persoonlijke gegevens geplukt van Facebook, ontwikkelde Wylie voor Cambridge Analytica – blijkbaar met succes – een middel om de uitkomst van de Amerikaanse presidentsverkiezingen en het referendum over de brexit te beïnvloeden. Individuele kiezers ontvingen berichten afgestemd op hun vooroordelen en psychologische opmaak, gedistilleerd uit hun eigen ontboezemingen op Facebook.

Dat verhaal licht een tipje van de sluier op van de meest ingrijpende verandering van de laatste eeuw. Het gevolg van een samenloop van twee ontwikkelingen: enerzijds een soort verdwazing, een afstomping van de geest, anderzijds een wonder van wetenschap en techniek.

Staatsgeheim

Het wonder begint met de omwenteling in informatie- en communicatietechnologie. Telkens als we internetsites bezoeken, chatten met vrienden, iets op Facebook plaatsen, iets liken of niet liken, kredietkaarten gebruiken, e-mails en sms'jes versturen, whatsappen en skypen, telefoneren, foto’s delen, laten wij sporen na van ons denken, voelen en doen.

Die sporen worden opgeslagen en bewaard. Verschillende regeringen bouwen datacentra om ze erin onder te brengen. Het grootste is wellicht dat van de Amerikaanse National Security Agency (NSA). Honderdduizend vierkante meter vastgoed. De opslagcapaciteit is staatsgeheim, maar minstens het equivalent van 250 miljard dvd’s. Dat is meer, zo wordt beweerd, dan het grootste datacentrum van Google. Inderdaad: privébedrijven, waaronder de grote vijf (Microsoft, Apple, Facebook, Amazon en Google), beschikken over meer gegevens over meer personen dan alle regeringen van de wereld samen.

'Privébedrijven, waaronder de grote vijf (Microsoft, Apple, Facebook, Amazon en Google), beschikken over meer gegevens over meer personen dan alle regeringen van de wereld samen'

Het komt er nu op aan die gegevens om te zetten in kennis waarmee het denken, voelen en doen van individuen kan worden gevolgd, voorspeld en gestuurd. Dat maakt het onderzoek cutting edge. Cambridge Analytica, waarvoor Wylie werkte, leverde een bescheiden bijdrage. Het doel is een persoon te bereiken met op hen afgestemde stimuli (informatie, aangrijpende beelden, aantrekkelijke voorstellingen...) waarvan kan worden verwacht dat zij die persoon op een voorspelbare manier beïnvloeden, aanzetten tot het kopen van een bepaald product of stemmen voor een bepaalde kandidaat. Een groot aantal bedrijven is daarmee bezig. Zij zorgen voor een revolutie in de wijze waarop ons gedrag wordt gestuurd.

Lees verder onder de foto.

Christopher Wylie, de oprichter van Cambridge Analytica, het databedrijf dat betrokken was bij de Trump-campagne en de Leave-campagne voor het brexit-referendum.Beeld AP

'Grote verhalen'

De revolutie werd niet alleen mogelijk dankzij technologische en wetenschappelijke ontwikkeling, maar ook – en sterker nog – door de manier waarop wij ons cultureel en psychologisch hebben voorbereid op dat soort gedragssturing. Geloof, ideologieën, de 'grote verhalen', werden aan de kant geschoven. We laten ons niet langer daardoor sturen; we zijn van oordeel dat we onszelf als individu moeten sturen. Wij, zo wordt ons gezegd, moeten in de eerste plaats 'onszelf' zijn. Niemand weet wat dat betekent. Vandaar een groeiende behoefte aan psychologische hulp. 

Het pad voor de nieuwe, op het individu toegesneden wijze van sturing is nu geëffend. Het kan zich verder ontplooien omdat zelfrevelatie – de selfie: het zich tonen met hart, ziel, lul of tieten bloot – onderdeel werd van het zichzelf zijn

In feite zijn mensen al altijd geweest wat zij leren te zijn en wat in hen wordt gestopt. Om dat vlotter te laten verlopen, wordt ons nu op het hart gedrukt dat we niet zo sterk op de rede mogen vertrouwen. Die schept kritische afstand tot de wereld, de anderen en onszelf. We moeten ons meer laten drijven door emotie en gevoel. Goesting moet ons sturen. Die is makkelijker te manipuleren. Vakbonden, sterke sociale, collectieve organisaties, tot en met de staat, worden teruggedrongen en verzwakt.

Het ideaal dat alom gepromoot wordt, is een op zich staand individu dat leeft met de illusie dat het zelf zijn keuzes maakt, wars van ideologie en geloof, los van collectieve organisaties, bevrijd van de beperkende rede. Niet bevrijd van de invloed van de media, uiteraard. Aanvankelijk waren dat massamedia met een onpersoonlijke en dus relatief zwakke beïnvloedingscapaciteit. 

Het pad voor de nieuwe, op het individu toegesneden wijze van sturing is nu geëffend. Het kan zich verder ontplooien omdat zelfrevelatie – de selfie: het zich tonen met hart, ziel, lul of tieten bloot – onderdeel werd van het zichzelf zijn. 

Jaknikkers

Rusland en China proberen de cyberwereld onder staatscontrole te krijgen. De VS zweren bij een vrij net, maar omkaderen dat wel stevig voor defensie- en veiligheidsaangelegenheden. Iedereen belooft maatregelen, waarvan de doeltreffendheid erg onzeker is, om de privacy te beschermen. Misschien vinden de meeste mensen het trouwens gewoon leuk, die nieuwe sturing, zolang de opgewekte behoeften kunnen worden bevredigd, en de gemaakte keuzes niet al te frustrerend uitpakken. 

De informatie die men ontvangt is hoe langer hoe meer afgestemd op de eigen wensen en zorgen, hoop en vrees. Steeds meer mensen krijgen daardoor de indruk dat zij al altijd gelijk hadden. Iets om te 'liken' toch, zo’n jaknikkende wereld?

'De informatie die men ontvangt is hoe langer hoe meer afgestemd op de eigen wensen en zorgen. Steeds meer mensen krijgen daardoor de indruk dat zij al altijd gelijk hadden'