De boeken van de week: winnaar van Librisprijs, verzwegen oorlogsverhaal uit Limburg en scherpe anti-cancelroman

Rob van Essen had het niet verwacht, maar hij kreeg 'm toch, de prestigieuze Libris Literatuur Prijs, en wel voor de tweede keer. Na 'De goede zoon' in 2019 is nu 'Ik kom hier nog op terug' bekroond. Autobiografische sciencefiction, over een man die terugkeert naar vroeger om zijn fouten recht te zetten.

Een boek van uitzonderlijke kwaliteit, “de beste roman die Rob van Essen tot nu toe schreef. Het is een boek waarvan je zou willen dat iedereen het gaat lezen,” vindt de jury van de Libris. “Rob van Essen heeft het boek vernuftig in elkaar gezet. Het is zo’n roman die je opnieuw en nog eens minutieus wilt lezen, omdat alles een betekenis heeft, alles in elkaar grijpt. Het is een krankzinnige fantasie met een fikse diepgang, een verhaal dat gaandeweg handen en voeten krijgt en een onverwachte ontknoping heeft.”

Als tienjarige stootte Timmie van Diepen in de bibliotheek van Molenbeersel (Limburg) op een boek met oorlogsverhalen uit zijn geboortestreek. Daar las hij over een razzia in zijn dorp die noodlottig was voor vijf leden van de familie Dirkx. Zijn familie. Tien jaar geleden begon Van Diepen, historicus en journalist bij Het Belang van Limburg, een onderzoek. Resultaat: 'De razzia' (uitgeverij Pelckmans), een verhelderend boek over wat er toen is gebeurd.

Twee weken voor de bevrijding, op de ochtend van 22 augustus, was er een Duitse razzia in het café 'In de dorstige herten' in Molenbeersel. Daar had de familie Dirkx verzamelen geblazen om samen waterwerken op het veld uit te voeren.

"Vader Lambert, mijn betovergrootvader, werd bij het openen van de deur om 7 uur onmiddellijk neergeschoten. Zijn oudste zoon Willem, mijn overgrootvader, die toen al vier kinderen had waaronder mijn oma, zat aan tafel en werd door het venster doodgeschoten. Drie andere zonen - Albert, Jaak en Henri -  werden gearresteerd en weggevoerd naar Breendonk, waar ze de laatste geregistreerde Belgen waren en met de laatste trein naar Duitsland werden gebracht. Daar zijn ze alle drie overleden", vertelt Van Diepen op Radio 1. 

Toen Van Diepen eind jaren 90 zijn grootmoeder polste naar de ware toedracht, was haar antwoord: "Het was een vergissing" en "Ze hadden er niets mee te maken". In 2013, het jaar waarin zijn oma overleed, begon Van Diepen als historicus zich vragen te stellen wat die vergissing is geweest. Zat de familie Dirkx in het verzet? Was het een vergelding voor de moord op een Duitse soldaat waar ze niets mee te maken hadden? Hadden de Duitsers zich vergist van deur en was eigenlijk een andere familie Conen, die naast het café woonde, het doelwit?

'De razzia' is niet alleen een verhaal over oorlog en verzet, maar ook over schuld en onschuld, over zwart en wit en héél veel grijs. "Het is de eerste keer in ons land dat iemand op zoek gaat naar wat er op één dag in één dorp in de oorlog gebeurde. Door dat micro-onderzoek leg je een hele macro-geschiedenis bloot", volgens auteur Timmie van Diepen. 

Wat is tijd? De vraag is eeuwenoud. Greet Van Thienen ontleedt het fenomeen en gaat bij schrijvers, filosofen en wetenschappers te rade. Het resultaat lezen we in haar essay 'De alchemie van de tijd' (uitgeverij Letterwerk).

Dat tijd verschillende vormen kan aannemen, toont Virginia Woolf in haar roman 'Orlando'. Het boek wordt in 1928 gepubliceerd en het verhaal eindigt ook in 1928, in het heden van het boek. Het gaat over een jonge lord die geboren wordt als man, zich beweegt doorheen de tijd, soms flauwvalt, een jaar later weer wakker wordt of die zich plots gehypnotiseerd voelt, en dan een eeuw later ontwaakt. De roman overspant 300 jaar en ongeveer in het midden van het verhaal verandert Orlando ook nog eens van sekse: hij gaat slapen als man en wordt wakker als vrouw. "Virginia Woolf toont heel goed aan dat tijd iets elastisch is, dat kan bewegen en vloeibaar is zoals gender", vertelt Van Thienen op Klara. 

Volgens Van Thienen was Virginia Woolf voor dit verhaal sterk beïnvloed door de relativiteitstheorie van Einstein. "Een heel goede vriend van haar was de filosoof en wiskundige Bertrand Russell die de relativiteitstheorie heel goed begreep. De relativiteit van de tijd, die helemaal niet zo strak lineair is, niet overal hetzelfde, maar voor iedereen anders, heeft haar geïnspireerd om verder te gaan in die verbeelding." 

Een andere invalshoek voor het vatten van de tijd, vindt Van Thienen bij de Franse filosoof Jean-Paul Sartre. Hij is van mening dat we moeten proberen in de tijd te staan. "Sartre begint de tijd te onderzoeken in de spookoorlog, de periode net voor dat de Tweede Wereldoorlog uitbrak in Frankrijk. Hij was opgeroepen als soldaat aan het front, maar had niets te doen behalve wachten. Hij moest meteorologische ballons oplaten en de resultaten vlogen onmiddellijk in de vuilnisbak; ze waren van geen belang maar ze moesten iets te doen hebben."

Sartre is toen beginnen na te denken over de tijd en schrijft erover in ‘Carnets de la drôle de guerre’. Op het eind van zijn leven laat Sartre zich dan weer opjagen door de tijd: "Hij wordt er gek van", vertelt Van Thienen. "Hij heeft nog zoveel projecten lopen en kent een soort van schrijfdwang. Hij wil nog boeken afmaken en beseft dat hij niet lang meer heeft". 

De Amerikaanse auteur Lionel Shriver is vooral bekend van de verfilmde roman 'We need to talk about Kevin' uit 2003. 'Waanzin' (uitgeverij Atlas Contact) is haar nieuwste boek: een dystopisch verhaal over de cancelcultuur. 

'Waanzin' is een maatschappijkritische roman waarin Shriver in een alternatieve werkelijkheid in het nabije verleden de heersende cancelcultuur hekelt. Bepaalde woorden kunnen niet meer, films en boeken worden geschrapt wegens politiek incorrect en de 'geestelijke gelijkwaardigheidsbeweging' waakt erover dat er over verschillen in menselijke intelligentie niet meer gepraat wordt.

Het hoofdpersonage is Pearson Converse, docent Engels aan de universiteit van Voltaire in Pennsylvania. Ze is de moeder van drie kinderen waarvan twee kunstmatig verwekt met zaad, geselecteerd op basis van het IQ van de donor. Samen met haar echtgenoot Wade heeft zij ook nog een dochter van zes, Lucy.  

Zoon Darwin komt op school in de problemen omdat hij het s-woord van 'stupid' gebruikt heeft. Wanneer ze dochter Lucy vergelijkt met haar 'slimmere' broers en daarbij het s-woord gebruikt, grijpt de overheid in en dreigen haar drie kinderen in een pleeggezin terecht te komen. 

Volgens Christophe Vekeman, die het boek las, slaat de waanzin steeds wilder om zich heen. Pearson, opgegroeid in een gezin van getuigen van Jehova, is allergisch voor dogma's, meeloperij, indoctrinatie en onnadenkendheid, wat haar ook in conflict brengt met haar beste vriendin Emory. Pearson dreigt niet alleen haar carrière en gezin, maar ook een levenslange vriendschap te verliezen. 

Het verhaal krijgt op het einde van het boek nog een originele plotwending. Volgens Vekeman is 'Waanzin' een feest om te lezen. "De twist aan het einde, die even origineel is – en even misantropisch stemt – als het boek zelf, fungeert daarbij als een afterparty die zijn weerga niet kent en het allemaal nog mooier en angstwekkender maakt".