In februari 2023 vroeg de VDAB per mail een “dringend advies” over de “terugvordering van subsidies” aan een extern advocatenkantoor. “Het kabinet zou dit probleem namelijk morgen al willen bespreken”, staat in mailverkeer die onze redactie kon inkijken.

In de e-mails schreef de jurist van de VDAB dat er een financiële controle was gebeurd bij externe partners die voor de VDAB mensen met een arbeidshandicap begeleiden. Het was de eerste grootschalige doorlichting – na een eerste proefcontrole – sinds de start van de subsidies in 2008. De partners, die Gespecialiseerde Opleiding, Begeleiding en Bemiddeling (GOB) aanbieden, konden 10 miljoen euro aan kosten niet verantwoorden, bleek uit de interne financiële controle voor de jaren 2019 tot 2021. Het ging om kosten die “geen verband houden met de gesubsidieerde activiteiten”, kosten die “tweemaal onder verschillende posten werden bijgebracht” en overheadkosten die “overschat zijn”.

Dading

Aanvankelijk ging de VDAB ervan uit dat ze verplicht was die kosten terug te vorderen bij de organisaties. Toch ging men op zoek naar manieren om het bedrag kwijt te schelden, blijkt nog uit mailverkeer waarin verschillende opties werden besproken. In het advies van 14 maart 2023 herinnerde het advocatenkantoor de VDAB er aan dat de subsidieverlenende overheid gebonden is aan een terugvordering indien de subsidies niet werden gebruikt voor de doeleinden, maar wordt ook de mogelijkheid van een dading besproken.

Volgens onze gesprekken met de betrokken vzw’s was er een “collectieve verontwaardiging in de sector” ontstaan nadat zij mails hadden gekregen van de VDAB met het bedrag dat ze niet konden verantwoorden. Voor de vzw Emino was dat bedrag ruim 5 miljoen euro. De vzw’s betwistten die bedragen en zochten gehoor bij VDAB zelf. “We hebben dat onmiddellijk gecontesteerd. Ze hebben naar ons geluisterd en meegedeeld dat de VDAB dit zou herbekijken met de financiële dienst.”

Ze stapten ook naar het kabinet van Vlaams minister van Werk Jo Brouns (CD&V). “We hebben het kabinet hierover gesproken en onze bezorgdheid geuit. Er was nood aan support vanuit het kabinet om het vertrouwen staande te houden.” Een andere organisatie zegt: “Nadien is de terugvordering weggevallen.”

Nieuwe berekening

Na de gesprekken met de partners besliste de VDAB, in overleg met het externe advocatenkantoor, om een herberekening te doen op de financiële controle. Per mail liet de VDAB weten dat een andere manier van berekenen, de zogeheten vereenvoudigde kostenoptie, zou kunnen leiden tot een ander resultaat, al lag een terugvordering nog steeds op tafel. “Ofwel houden we vast aan het initiële bedrag dat we wilden terugvorderen. De andere optie is dat we meteen op basis van de nieuwe berekening gaan terugvorderen. Het risico is dat de GOB’s hier niet mee akkoord zouden gaan. Dan zullen we alsnog toegevingen moeten doen om tot een dading over te gaan.”

De nieuwe berekening, op basis van de vereenvoudigde kosten, liet toe om meer kosten te dekken zonder gedetailleerde verantwoording. De formule is vastgelegd in Europese verordeningen. In die herberekening van de VDAB bleef er uiteindelijk een restbedrag over van net geen 600.000 euro voor alle vzw’s waarvoor geen verantwoording kon worden gegeven. Dat bedrag valt onder de foutenmarge die deze Europese formule toelaat. Het restbedrag werd als verwaarloosbaar beschouwd. De vordering van 10 miljoen euro was verdwenen.

De VDAB vond voor deze tweede berekeningswijze een validering bij een extern ­auditbureau en stuurde opnieuw mails uit naar de partnerorganisaties met de boodschap dat “er voldoende aangetoonde kosten zijn. Alle ontvangen financiële middelen mogen dan ook als verworven worden beschouwd.” Een van de partners voelde zich tijdens het lezen van de mail “gelukkig dat we elkaar begrepen hadden”. “Er was vertrouwen vanuit de overheid dat wij die middelen op een correcte manier aanwenden.”

Waar ging die 10 miljoen euro naartoe? In een e-mail aan de VDAB beargumenteerde de algemeen directeur van Emino, Christel Witgeers: “De gesubsidieerde activiteit bestaat niet louter uit het aanbieden van gespecialiseerde trajecten.” Zo noemt ze onder meer opleidingen, jobhunting en een beroepsverkennende stage. “Vanzelfsprekend moet Emino vzw, om een goede werking van de trajecten te kunnen waarborgen, ook inzetten op innovatie, onderzoek en investeringen ten dienste van de cliënten en de doelgroep.”

Voor de begeleiding van een werkzoekende met een arbeidshandicap kregen de partners een subsidie van telkens 5.000 euro. Een van de vzw’s geeft aan dat het ging om een “behoorlijk bedrag dat meer was dan wij hebben besteed”. “Wij staken dat in een fonds voor het jaar daarop, voor trajecten die over meerdere jaren lopen. Voor ons is er nooit een overschot geweest.”

“Soms heb je nu eenmaal langere en meer kostelijke trajecten, en dan heb je meer budget nodig”, klinkt het bij een andere vzw. Die laakt het gebrek aan controle op de prestaties. “Er waren een aantal GOB’s die minder prestaties leverden dan gemiddeld. Als je dat inhoudelijk niet goed monitort, dan gaan sommigen in de hangmat liggen. De outcome van de activiteiten is dan niet meer van belang.”

Onvoldoende prestaties

Die vaststelling was eerder al gemaakt in de zomer van 2021, toen het Rekenhof een ontnuchterend rapport publiceerde over het uitbestedingsbeleid bij de VDAB. “De wijze waarop de VDAB de dienstverlening via partners organiseert, beheert en controleert, toont belangrijke tekortkomingen, die een performante uitvoering en opvolging ervan hypothekeren.” Specifiek over GOB vermeldt het Rekenhof dat die aanpak “niet bijdroeg boven op de gemiddelde kans op uitstroom naar werk”. Het Rekenhof kaartte ook aan dat de VDAB ­onvoldoende de prestaties opvolgde. “De belangrijkste doelstelling is blijkbaar het bereiken en toeleiden van voldoende werkzoekenden, eerder dan de realisatie van tewerkstelling.”

In die drie jaar gaf de VDAB subsidies uit voor 14.199 trajecten, maar werden er slechts 6.985 trajecten voor werkzoekenden met een arbeidshandicap gestart. De recentste cijfers over de uitstroom naar werk dateren van het jaarverslag uit 2018: 41 procent van de gestarte trajecten hebben toen werkzoekenden met een arbeidshandicap naar de arbeidsmarkt kunnen begeleiden.

Het hele systeem van subsidies voor GOB’s werd hervormd. Sinds vorig jaar wordt er niet meer gewerkt met subsidies, maar met overheidsopdrachten, onder de naam Glow, een afkorting voor Groeien en Leren Op de Werkvloer. Die tender laat toe om meer op maat te financieren, met een resultaatsverbintenis. In plaats van een vaste subsidie van 5.000 euro per traject is er nu sprake van een gemiddelde trajectprijs van 3.000 euro, die kan oplopen tot 9.350 euro wanneer er sprake is van meerdere problematieken en een leeftijd boven 55 jaar.

Dat projectmatige subsidies worden gebruikt voor meer indirecte kosten, is niet zo uitzonderlijk, zegt Ludo Struyven, professor aan het Leuvense Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving Hiva. “Alles hangt af van de afspraken tussen de betaler en de ontvanger. Subsidies laten op dat vlak veel onderhandelingsmarge toe.”

Dat er eerst wel sprake is van een mogelijke terugvordering, maar na gesprekken met de sector niet meer, wijst op nog iets anders. “Het typeert de moeilijke overgang van een subsidie- naar een tendersysteem”, aldus Struyven, “Die overgang houdt voor de VDAB ook een verschuiving in van actor naar regisseur. Het was al langer de vraag dat de VDAB op een meer objectiverende manier uitbestedingen zou aangaan.”

Onze zusterkrant De Standaard zocht contact met zes vzw’s en sprak er vier, met de nadrukkelijke mededeling dat het gesprek on the record was. Voor publicatie trokken zij echter hun citaten in.