Een nieuwe schandvlek voor de psychiatrie
Liesbet De Kock is doctor in de wijsbegeerte, klinisch psychologe en lid van het 'Kollectief Zonder Dwang'. Henri Heimans is erekamervoorzitter van het hof van beroep in Gent.
Op basis van schrijnende anonieme getuigenissen beval minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open vld) in april een onderzoek naar het reilen en zeilen in Levanta, een hoogbeveiligd psychiatrisch centrum voor geïnterneerde vrouwen in Zelzate. En dinsdag kopte deze krant: 'Instelling luistert patiënten af'.
Hetzelfde Levanta, met zijn zogenaamd ‘gevaarlijke vrouwen’ (lees: ontoerekeningsvatbaar verklaarde vrouwen die in aanvaring kwamen met het gerecht), zoals het in 2017 aan tv-kijkend Vlaanderen werd opgediend in de docureeks Cathérine. Dat programma veroorzaakte nogal wat deining, niet enkel omwille van de bedenkelijke manier waarop het de psychisch kwetsbare vrouwen in beeld bracht, maar ook door de soms middeleeuws aandoende praktijken die er de revue passeerden. We hoorden ontluisterende verhalen over langdurige isolaties (met of zonder fixatie), we zagen dames met de handen op de buik gebonden, er werd getuigd over angst en wanhoop.
Die wanhoop, het gevoel van uitzichtloosheid, gaat ook deels terug op de specificiteit van het interneringsstatuut: internering heeft geen einddatum, het is een maatregel van onbepaalde duur. Een vergeetput, volgens sommigen.
Lange weg te gaan
Het is ondertussen genoegzaam bekend dat België meermaals op de vingers is getikt door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) voor de vaak mensonterende manier waarop het omgaat met zijn geïnterneerden. In 2016 kreeg ons land zelfs een termijn van twee jaar opgelegd om wantoestanden te verhelpen. Die deadline valt in december, en hoewel er heel wat stenen zijn verlegd, toont het verslag van de zorginspectie na het bezoek aan Levanta dat er nog een lange weg is te gaan. Men stelde er flagrante inbreuken vast op de rechten van de mens en van de patiënt.
Hoe vallen deze praktijken te rijmen met de therapeutische opdracht, die vertrouwen vraagt als noodzakelijke voorwaarde?
De oprichting van gespecialiseerde instellingen voor geïnterneerden zoals Levanta, maar ook de Forensische Psychiatrische Centra in Gent en Antwerpen, moesten nochtans een antwoord bieden op de schrijnende omstandigheden die door het EHRM werden aangeklaagd. Het verslag van de zorginspectie maakt echter duidelijk dat het louter overbrengen van geïnterneerden vanuit de gevangenis naar dergelijke instellingen niet volstaat, zolang die instellingen functioneren volgens een gevangenisregime.
Dat dit vandaag het geval is, illustreren ook de afluisterpraktijken in Levanta waarvan sprake in deze krant (DM 21/8). Het uitoefenen van anoniem toezicht op zelfs de meest intieme gesprekken is geen ‘loutere’ schending van de privacy, maar ook een bijzonder effectieve methode van machtsuitoefening.
Het doet denken aan het panopticon (letterlijk: alles zien), in oorsprong een architecturaal model voor de bouw van gevangenissen, maar in ruimere zin gebruikt om te verwijzen naar een regime waar door de permanente uitoefening van controle en toezicht elke potentiële uitbarsting van geweld in de kiem wordt gesmoord. Naast de lichamelijke dwang (de lijfstraf, zoals dit vroeger heette) is deze subtielere, psychische vorm van controle uitermate effectief om angst te induceren en op die manier mensen in het gareel te houden. Samen met de gebruikte dwangmethodes zien we zo een psychiatrische context ontstaan die schijnbaar grotendeels opgehangen is aan disciplineringsmethodes, eerder dan aan een therapeutische project.
Zinloze operatie
Het overplaatsen van geïnterneerden vanuit de gevangenis naar deze gespecialiseerde centra lijkt zo een zinloze operatie; lood om oud ijzer. Welk heil verwachten we van het overbrengen van mensen met een psychiatrische problematiek naar zo’n setting? Hoe vallen deze praktijken te rijmen met de therapeutische opdracht, die vertrouwen vraagt als noodzakelijke voorwaarde? Het is bijna ondenkbaar dat een dergelijke context zou kunnen bijdragen tot een verbetering van de psychische toestand van deze doelgroep.
De zoektocht naar een evenwicht tussen behandeling en beveiliging bij geïnterneerden is een uitdaging die we niet uit de weg kunnen of mogen gaan
De zoektocht naar een werkbaar evenwicht tussen behandeling (zorg) en beveiliging bij geïnterneerden is dan wel een enorme uitdaging, het is een uitdaging die we niet uit de weg kunnen of mogen gaan. Als we zien hoe in instellingen als Levanta de balans overslaat naar disciplinering en dwang, in die mate dat er sprake is van flagrante schendingen van de mensen- en patiëntenrechten, dan moeten we durven besluiten dat België de boodschap van het EHRM nog steeds niet goed heeft begrepen en dat er nog veel werk aan de winkel is. Daarbij komt dat geïnterneerde personen die in de gevangenis zijn opgesloten feitelijk en juridisch een stevigere rechtsbescherming genieten dan de geïnterneerde personen die in een gesloten psychiatrische kliniek zijn geplaatst. Het EHRM zal daarom in de toekomst vermoedelijk zijn pijlen (moeten) richten op dit soort forensische zorginstellingen.
We moeten dringend nadenken over hoe we een humane en respectvolle zorg kunnen organiseren voor deze precaire groep, willen we de schandvlek die de interneringskwestie voor België is voor eens en voor altijd uitwissen.