Wilders weet wat de documentairemaker wil horen: die ene vormende gebeurtenis

In een journalistiek portret worden de drijfveren van de hoofdpersoon het liefst herleid tot een enkele vormende gebeurtenis. Een moment waar een vonk vanaf spatte, een keerpunt waar alles wat later kwam op is terug te voeren. Dáárom doet hij wat hij doet.

Het zal de heldere ordening van de anekdote zijn die dit sjabloon zo verleidelijk maakt. In het echte leven gaan dingen vaak onbewust, toevallig en geleidelijk, in een verhaal moet alles een reden hebben.

Twee verschillende documentaires lieten donderdag zo'n allesbepalend moment zien. Op Viceland was de documentaire over Geert Wilders te zien van de Amerikaanse journalist Stephen Robert Morse. Tot zijn eigen verbazing kreeg hij toegang tot de PVV-voorman - een feit dat hij maximaal uitmelkt, maar nauwelijks benut.

De kijker moet het gevoel krijgen ongelooflijk dicht bij Wilders te komen, maar in werkelijkheid zie je alleen een zwaar beveiligd en geregisseerd wandelingetje door een park, een paar nietszeggende gesprekjes op de achterbank van zijn dienstauto en een interview in een studio.

In het interview praat Wilders ook over zijn jeugd. Dat hij vroeger altijd droomde dat hij kon vliegen. Dat hij als jongste van vier kinderen door zijn ouders verwend werd en ging huilen zodra hij zijn moeder uit het oog verloor. 'Ik wilde toen al veel aandacht.'

Dan komt de vraag. Is zijn mening over de islam door een bepaalde gebeurtenis of geleidelijk gevormd? Wilders vertelt over zijn bezoeken als twintiger aan Israël, waar hij soms moet schuilen voor aanslagen.

Op een dag neemt Wilders zonder visum een bus naar Caïro. Met een Egyptenaar van een jaar of 18 komt hij te spreken over Israël. De Egyptenaar noemt Israëli's beesten en zegt dat ze zijn water vergiftigen. 'De haat in zijn ogen', zal Wilders nooit meer vergeten. Over de Israëlische haat jegens Palestijnen of moslims wordt niks gezegd.

Als dat moment echt ten grondslag ligt aan Wilders' eigen haat zou het tragisch triviaal zijn. De kans is groter dat Wilders weet wat de filmmaker wil horen. Of dat hij zichzelf overtuigd heeft dat deze herinnering hem heeft gevormd.

Een spel met het bedrieglijke geheugen werd ook gespeeld op NPO 2 in Het Uur van de Wolf. Een poëtisch portret van schrijver Thomas Verbogt, die in een brief aan zijn overleden vader terugblikt op zijn jeugd. De hele film, getiteld Ik begon te schrijven toen ik drie was, draait om het definiërende moment uit zijn leven.

De echte, oudere Verbogt vertelt over een bezoek aan het ziekenhuis, terwijl je trage beelden ziet van mistige bossen, weilanden met dauwdruppels, wuivend heidegras, rottende dierenkadavers, neerdwarrelende bloesem en nagespeelde huiselijke situaties met Verbogt als een in zichzelf gekeerd kind.

In het ziekenhuis is hij voor het eerst alleen. De ervaring zadelt hem op met verlatingsangst, die hij bestrijdt door te schrijven. 'Het verzinnen overkomt me.' Het is een literaire constructie, deze oerverklaring, maar tenminste minder eendimensionaal dan die van Wilders.