Opinie: Dansen, zingen, springen in een verwarde wereld

Sinds de achttiende eeuw geldt de Verlichting als hoogtepunt van de geschiedenis. Toen legde de mensheid alle bijgeloof af en werd ze volwassen. Het gevolg waren de revoluties in Amerika en Frankrijk, de evolutietheorie, de vrijemarkteconomie, het onderzoek naar de historische Jezus. God is uit beeld; wij nemen zelf ons leven, onze wereld in handen.

Maar er kunnen geen twéé hoogtepunten in de geschiedenis zijn. Voor de Verlichting is Jezus op z’n best een voorloper, een profeet van de échte vrijheid die zij heeft gebracht. Daarom wees de Verlichting de opstanding van Jezus af. Want als dát het kantelpunt van de geschiedenis was, was de Verlichting zelf en het hele modernisme maar een aftreksel.

Maar als de achttiende eeuw het begin van een nieuw tijdperk was, dan moet de wereld het voortaan niet meer van de drie-enige God en van het evangelie hebben, maar van de vooruitgangsijver van de mens. Dat was de teneur in de verlichte kerk van de achttiende eeuw; dat werd de teneur in de seculiere kerk vanaf die tijd. Politiek werd een darwinistisch bedrijf; verkiezingen zorgen voor de natuurlijke selectie.

vooruitgang

Het christelijk getuigenis in de wereld loopt vandaag tegen die botsing van verhalen aan. Het Verlichtingsverhaal is overal om ons heen, steeds als iemand zegt ‘in onze moderne tijd’ of ‘we leven nu in de 21e eeuw’. Als argument kan men wijzen op de enorme winst van de vooruitgang in – zeker de medische – wetenschap en technologie.

Ja, we kunnen veel ziekten genezen en we hebben een mens op de maan gezet. Maar daarmee zijn nog niet al onze culturele en morele vernieuwingen zo positief. ‘De vooruitgang’ heeft niet alleen penicilline en ruimtereizen voortgebracht, maar ook Hiroshima en Auschwitz.

Maar het Verlichtingsverhaal houdt liever vast aan z’n kritiek op de kerk, al vanaf de Franse Revolutie: religie is gevaarlijk en gelukkig helpt de wetenschap ons daarvanaf.

Eigenlijk is de Verlichting niets nieuws; het is oude Griekse filosofie in een nieuw – wetenschappelijk ogend – jasje. Ik doel op de filosofie van het epicurisme. Daarin zijn de goden ver boven ons, onaangedaan, niet betrokken bij onze wereld. Hemel en aarde zijn gescheiden werelden. Daarom is het voor ons zo’n probleem om God ter sprake te brengen in het publieke domein.

De epicureeërs waren een kleine elite; hun hedendaagse geestverwanten zijn een wat grotere elite: de westerse wereld. Die oude Griekse filosofen keken, net als hun goden, vanuit de hoogte neer op het arme volk. De westerse wereld kijkt vanuit haar ‘ontwikkeling’ neer op de achtergebleven rest van de wereld, van Somalië tot Syrië.

Het moderne Europa is op z’n best een manier om vijandelijkheden bínnen die elite te vermijden. Op z’n slechtst is het een rijkeluisclub, die zijn eigen belangen wil veiligstellen. En nu willen sommigen buiten onze eliteclub ons inhalen en anderen willen naar ons toe komen.

revolutie

Zo moet de geschiedenis nu verder gaan zonder God: door vooruitgang of door revolutie. Vooruitgangsgeloof is in feite geloof in Gods voorzienigheid, maar dan zonder God. Het komt goed met de wereld; het gaat steeds beter. Liberalen geloven daar nog in; dan hoor je dat je ‘aan de goede kant van de geschiedenis’ moet staan. Revolutie is de joods-christelijke eindtijdverwachting, maar dan zonder God. Alles wordt slechter en dan volgt er een plotselinge ommekeer.

Voor een deel gaat het brexit-debat in wezen tussen deze twee alternatieven. De EU is een modern project; brexit is postmodern. Brexit probeert – bij al zijn leugens, xenofobie en soms klinkklare onzin – te doen wat Aleksandr Solzjenitsyn deed in de Sovjet-Unie: het andere verhaal vertellen, de achterkant van de glanzende retoriek ontmaskeren.

Als menselijke arrogantie een hoogtepunt bereikt, moet iemand de keizer vertellen dat hij geen kleren aan heeft. Ik begrijp wel waarom zo veel Engelsen voor brexit hebben gestemd en eerder een flinke minderheid in Schotland voor onafhankelijkheid (al stemde ik zelf voor geen van beide).

De moderniteit probeert – zonder God en zonder Jezus – iets te bereiken van de belofte van het evangelie: een gemeenschap van gelijken, waarin iedereen tot bloei kan komen. De moderniteit had tenminste nog een evangelie: de mensheid was volwassen, we moesten nu alleen nog de liberale verworvenheden doorvoeren. Dat is anders uitgepakt. Het postmodernisme predikt terecht de zondeval van een arrogante moderniteit. Maar als je een zondeval predikt, moet daar wel een evangelie van verlossing op volgen. Hebben wij dat?

De Schrift vertelt een groter verhaal. Het bijbelse beeld van de kerk is het lichaam dat de machten van deze wereld vrolijk confronteert met het nieuws dat Jezus Heer is. Gods plan, zegt Paulus in Efeziërs 1, is alles in de hemel en op aarde onder één hoofd bijeen te brengen: de messias. Voor Israël kwamen hemel en aarde bij elkaar in de tabernakel en later in de tempel – symbolen van de nieuwe schepping. Voor Paulus leidt dit meteen tot het visioen van de kerk als gezin, als nieuwe tempel, waarin de levende God komt wonen door de Geest. Het gaat er in de Bijbel niet om hoe wij de weg naar God kunnen vinden, maar over Gods verlangen om in ons midden te wonen.

Daarvoor moet het volk verlost en geheiligd worden (Efeziërs 2). En daarmee is er dan geen scheiding meer tussen jood en heiden. De kerk bestaat in de wereld als de gemeenschap die Caesar had willen vormen, die het Verdrag van Rome – dat leidde tot de oprichting van de Europese Gemeenschap – had willen creëren: de veelkleurige, veelzijdige, elkaar verrijkende menselijke gemeenschap van het volk van de messias.

roeping kwijtgeraakt

Helaas is de westerse kerk na de Reformatie die roeping kwijtgeraakt. We kregen de Bijbel en liturgie in onze eigen taal, maar dat leidde tot etnisch eenvormige kerken, elk met hun eigen theologie; we vergaten de eenheid van het volk van de messias over cultuurgrenzen heen, die aan de overheden en machten laat zien dat Jezus Heer is en de overwinning al heeft behaald.

In het evangelie van Johannes geeft Jezus zijn ‘grote opdracht’: ‘Zoals de Vader mij heeft uitgezonden, zo zend ik jullie uit.’ Kort daarvoor stond Jezus tegenover Pilatus. Wat zou er gebeuren als de kerk de wereld aanspreekt zoals Hij?

Daarvoor ontvangen wij de Heilige Geest. Die is er niet om ons een fijn gevoel te geven – al kan dat wel een gevolg zijn – maar om de wereld ter verantwoording te roepen. Als de Geest komt, zegt Jezus, zal Hij de wereld duidelijk maken wat ?zonde, ?gerechtigheid? en oordeel is. De wereld denkt dat zij het recht heeft oordelen te vellen, maar de ‘heerser van deze wereld’ is zelf veroordeeld – aan het kruis, waar de Mensenzoon de last van de zonde, waardoor de duistere macht de wereld in zijn greep kon houden, op zich nam.

Jezus’ afscheidswoorden en het proces voor Pilatus zijn voor mij het centrum van een nieuwtestamentische politieke theologie. Jezus roept zijn volgelingen bij elkaar en geeft hun kracht voor een leven in eenheid en heiligheid, niet om uit de wereld weg te gaan, maar om haar ter verantwoording te roepen. Ik denk aan voedselbanken, onderwijsprojecten, afkickcentra, relatietherapie, vredeswerk enzovoort. Een groot deel van de vrijwilligers in ons land in dit soort werk zijn christenen.

Maar het visioen van een nieuwe schepping vloeit ook voort uit, en terug in, de liturgie. Ik maak me grote zorgen over de gedachteloze ontwikkeling in de afgelopen tijd naar vrije, ongeordende, niet-liturgische kerkdiensten, waarin de psalmen zelden of nooit worden gebruikt, waarin de Schrift niet echt publiekelijk wordt gelezen, waarin de sacramenten mondjesmaat aan bod komen, waarin de meeste liederen postmodern zijn – losse stukjes leer en ervaring op losse stukjes melodie.

Het is de liturgische versie van brexit: misschien een terecht protest tegen een te formeel modernisme, maar het biedt geen vergezicht over het postmodernisme heen.

Onze cultuur zit klem, omdat we het verkeerde verhaal in ons hoofd hebben: de scheiding van hemel en aarde. Veel evangelische en charismatische aanbidding laat die scheiding bestaan; die zorgt voor de ziel en probeert die van de aarde los te zingen. Goede liturgie verlangt naar de momenten waarop – in fysieke schoonheid en beweging – hemel en aarde elkaar raken.

Als je nooit Psalm 72 zingt, hoe word je er dan aan herinnerd dat Israëls messias al regeert van zee tot zee, van de Grote Rivier tot de einden van de aarde, en dat de wereld zijn heerschappij nodig heeft, omdat Hij en Hij alleen de armen bevrijdt en zich over weduwe en wees ontfermt?

De EU doet dat niet, de brexiteers ook niet, de Arabische Lente deed het niet, Trump en Putin zullen het ook niet doen. Als je nooit door de eucharistie heen gaat als het uitgespeelde drama van de verlossing, hoe kun je dan de dominante verhalen van onze cultuur uitdagen?

En zoals Israëls koning tot taak kreeg de tempel te bouwen, zodat de hemelse heerlijkheid het huis zou vervullen, zo zal Gods heerlijkheid eens de hele aarde vervullen, wanneer wij de Koning verkondigen die gerechtigheid brengt.

Mijn pleidooi is dat wij in onze diensten en in ons getuigenis loskomen van die rare samenloop van postmodernisme en laagkerkelijkheid, en de volle evangelische boodschap van de nieuwe schepping laten leven, dansen, zingen en spreken in onze verwarde en gevaarlijke wereld.