Europa moet zich voorbereiden op groeiend gebruik van fentanyl, drug die 50 keer sterker is dan heroïne

Crazy one, dragon’s breath, of zelfs Heineken. Geen van de bijnamen voor fentanyl vat hoe gevaarlijk het goedje is. De zogeheten zombiedrug is vijftig keer sterker dan heroïne, tot honderd keer sterker dan morfine. Wie het goedje zonder medisch toezicht tot zich neemt – als poeder, prik, neusspray of pil – loopt een serieus risico op een overdosis.

Sinds de jaren 90 kregen de VS te maken met vier epidemiegolven, die tussen 1990 en 2021 zeker 645.000 doden veroorzaakten. Europa wist zich eraan te onttrekken, een stille maar grote overwinning voor beleidsmakers. Waar in de VS pijnstillers op grote schaal gebruikt worden om klachten in te dammen, zijn Europese zorgverleners voorzichtiger met voorschrijven van verslavende opiaten.

100.000 doses uit China

Een fentanylprobleem heeft Europa nog steeds niet, óók Italië niet, benadrukte de Italiaanse minister van buitenlandse zaken Antonio Tajani. Toch publiceerde zijn regering vorige week een uitgebreid plan om te voorkomen dat het goedje hier een probleem wordt. In november vond de Italiaanse politie een distributiecentrum met 100.000 doses uit China, bedoeld voor de Amerikaanse markt.

Bij de bijeenkomst van de G7, een club van zeven grote westerse economieën, deze woensdag op het Italiaanse eiland Capri, móést fentanyl van de buitenlandminister op de agenda staan.

Tajani is niet de enige Europeaan die om een actieplan roept. Ook EU-commissaris Ylva Johansson zei in september 2023 dat Europa zich moet voorbereiden op groeiend fentanylgebruik, na een ontmoeting met de Amerikaanse minister Antony Blinken.

Of Europa heeft al een onontdekt probleem met synthetische drugs, of dat komt er binnenkort, waarschuwde ze. De VS willen de kanarie in de kolenmijn zijn, zei Johansson, “zodat anderen niet hetzelfde probleem krijgen als zij.” Ook de Belgische drugscommissaris Ine van Wymersch zei, in De Morgen, dat België zich moet voorbereiden.

Morele paniek en ontregeling

De Europese leiders kijken bezorgd naar Afghanistan, waar de taliban in april 2022 papaverteelt en opiumproductie verboden. Die daalde in anderhalf jaar met 95 procent. Lijkt goed nieuws, maar er zit een vervelend bij-effect aan: verslaafden gaan mogelijk op zoek naar een alternatief en vinden dat in synthetische opiaten, zoals fentanyl.

Die angst is niet ongegrond. Toen in 2002 de heroïneproductie in Afghanistan daalde door de oorlog daar, werd Estland overspoeld door een golf van overdoses van gebruikers die op fentanyl waren overgestapt. Die duurde tot 2017, volgens experts omdat autoriteiten pas veel te laat doorhadden dat het mis was.

In 2021 registreerden EU-lidstaten zo’n 140 fentanyldoden: 88 in Duitsland, 18 in Litouwen, 9 in Oostenrijk, 6 en Denemarken en Finland, 2 in Slovenië en Portugal, en 1 in Hongarije en in Letland.

De Italiaanse regering zegt dat het gebruik van fentanyl de afgelopen jaren vooral onder jongeren toeneemt, al kan de Italiaanse criminoloog Anna Sergi van de Universiteit van Essex niet vinden op welke cijfers ze dat baseert. “Ik heb het uitgezocht”, mailt ze. “Het gebruik in Europa is nog steeds redelijk beperkt, en Italië lijkt daarop geen uitzondering.” Maar: “Zolang als preventie niet wordt verward met morele paniek (en ontregeling), dan is preventie goed.”

‘Een waarschuwingssysteem is belangrijk’

Katri Abel-Ollo, hoofdonderzoeker drugs bij het nationale gezondheidsinstituut in Estland, ondersteunt die boodschap ‘ten zeerste’. “Als je tekenen ziet van synthetisch opiumgebruik, dan moet je voorbereid zijn.” In Estland duurde het vijftien jaar voordat de politie de criminele netwerken achter de fentanylcrisis wist te ontmantelen, die het uit Rusland transporteerden.

Inmiddels ziet Abel-Ollo fentanyl alleen nog ‘in kleine hoeveelheden’ in Estland, maar daarmee is het probleem niet opgelost. Gebruikers nemen nu ‘steeds vaker’ een mix van synthetische drugs, zoals amfetamines, benzodiazepine-slaappillen en cathinons, de werkzame stof in de drug qat. “Ook het gebruik van nitazenes neemt toe, een zeer krachtig synthetisch opiaat.”

Het verschil met vijftien jaar geleden en nu is dat de nationale en internationale early warning systems op scherp staan. “Daarin geven landen en regio’s informatie aan elkaar door over drugsgebruik en welke drugs ze onderscheppen bij de grens”, zegt Peter Ejbye-Ernst, die voor het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving onderzoek deed naar de risico’s van fentanyl voor Nederland. “Een waarschuwingssysteem is belangrijk, want drugs kunnen op één specifieke locatie een probleem zijn en de gemeente ernaast niet.”

Abel-Ollo blijft opletten. “Het gebruik van zo’n synthetische drug kan zich snel ontwikkelen tot een gezondheidscrisis. We hebben in Estland zoveel mensen verloren tussen de 25 en 40 jaar. Als je iets kunt doen om dit tegen te gaan, adviseer ik dat te doen.”