Direct naar artikelinhoud
Boeken

Nieuwe Nederlandse vertaling ‘Les Liaisons Dangereuses’ tintelt van taalplezier

Glenn Close en John Malkovich in de verfilming van Stephen Frears uit 1988.Beeld Collection Christophel

Les Liaisons Dangereuses van Choderlos de Laclos is een van de beroemdste onehitwonders van de wereldliteratuur. U kent hem vooral via de talloze verfilmingen? Een nieuwe, pittige vertaling is het gedroomde excuus om ook het boek weer ter hand te nemen.

Kapitein Pierre Ambroise François Choderlos de Laclos (1741-1803) was, in tegenstelling tot zijn op verleiding beluste personages, absoluut geen bedreven casanova. Hij gold zelfs als bijzonder bedeesd. Naar verluidt sloeg hij regelmatig in de knoop bij het eerste contact met het andere geslacht.

Toch hield de weinig spraakzame Laclos zijn ogen goed open in de adellijke kringen waar hij via een verworven familietitel in verkeerde. Om vervolgens de nobele kaste en haar weinig verheffende liefdespraktijken genadeloos in hun hemd te zetten. Precies daarom werd Les Liaisons Dangereuses (1782) door Charles Baudelaire ooit getypeerd als “een brandend boek, maar koud als ijs”.

De militair met een uitzonderlijk palmares schreef Les Liaisons Dangereuses uit pure verveling. Ingekwartierd in het leger en wachtend op verlossend wapengekletter begon de veertigjarige Laclos op een loze dag aan zijn diabolische roman. Als een fly on the wall ontleedde hij de mores en amoureuze avances van de doortrapte Vicomte de Valmont en de al even rücksichtsloze markiezin de Merteuil tijdens het stuiptrekkende ancien régime. De Laclos goot hun (fictieve) machinaties in een splijtende libertijnse en meerstemmige briefroman, een literaire vorm die toen wel vaker furore maakte.

Verboden lijst

De uitvinder van de holle kogel (die voordien niet meer dan een libretto, een mislukte komische opera en een paar rijmen had gepubliceerd) verblufte vriend en vijand met zijn Les Liaisons Dangereuses. Zoals gebruikelijk in de achttiende eeuw werd het boek voorafgegaan door een voorwoord waarin een bezorger met veel poeha de zogenaamde authenticiteit garandeerde. Een klassieke truc om de lezers zand in de ogen te strooien.

Lang kon De Laclos zijn status van anonieme auteur niet handhaven. Aanvankelijk werden slechts 2.000 exemplaren van de roman in omloop gebracht. Maar in een oogwenk werd het boek een begerenswaardigheid, met roem die afstraalde op de auteur en die hem Europese bekendheid verzekerde. Tegelijkertijd belandde de roman ook op de verboden lijsten, uitgespuwd door kazuifeldragers en pilaarbijters.

Choderlos de Laclos, een militair met een uitzonderlijk palmares, schreef 'Les Liaisons Dangereuses' uit pure verveling

Maar wacht even. Was De Laclos nu net een moraalridder die zijn tijdgenoten met de neus op hun onbezonnen en onverschrokken gedrag drukte? Of beschouwen we hem toch als een fervente pleitbezorger van de libertinage en de lust? Nog steeds bakkeleien academici en vertalers over wat de man met deze ‘maalstroom van onze onberaden zeden’ wilde aanrichten. Al krijgen zijn intriganten aan het eind van de rit wel degelijk brutaal de rekening gepresenteerd. Niet voor niets bekoopt Vicomte de Valmont zijn strapatsen met de dood.

Les Liaisons Dangereuses behoort intussen onwrikbaar tot de canon van de Franse literatuur en inspireerde talloze regisseurs en theatermakers, onder wie Milos Forman en Christopher Hampton. En u herinnert zich misschien de vileine John Malkovich als Valmont en Glenn Close als sublieme, cynische markiezin de Merteuil in de bekende film van Stephen Frears uit 1988? Maar of literatuurliefhebbers het boek tegenwoordig nog zo bereidwillig ter hand nemen? Twijfelachtig.

Dat het hoog tijd werd voor een eigentijdse Nederlandse vertaling is een understatement

In ons taalgebied betekende dat een zoektocht langs tweedehandsboekhandels. Dat het hoog tijd werd voor een eigentijdse Nederlandse vertaling is een understatement. De laatste volwaardige editie dateert uit 1972. Bovendien kwam de met de Martinus Nijhoffprijs bekroonde vertaling van Adriaan Morriën uit 1954 steeds weer bovendrijven.

Nadat meesterhedonist en intussen overleden Casanova-vertaler Theo Kars een nieuwe vertaling had laten aanstoffen, vatte Martin de Haan de koe bij de horens. De Haan – vertaler van onder meer Milan Kundera, Michel Houellebecq, Denis Diderot en Marcel Proust – koos resoluut voor een grondige make-over, waarbij frivole terminologie als ‘mijn ontvankelijke preutsje’ en ‘mijn lieftallige vroompje’ in de tekst zijn geslopen en de personages elkaar mogen tutoyeren.

Meteen nam De Haan ook de titel op de schop. ‘Liaisons dangereuses’ werd ‘Riskante relaties’. Heiligschennis voor nogal wat Laclos-discipelen, die van oordeel zijn dat ‘Gevaarlijk spel met de liefde’ of ‘Gevaarlijke hartstochten’ passender zijn. Maar ‘Riskante relaties’ bekt goed én is zeker in dit #metoo-tijdperk een gouden vondst.

Want het boek is een soort grimmig-komische encyclopedie van verdorven gedrag, van egoïsme en van doorgedreven manipulatief machtsmisbruik. Het talent van Choderlos de Laclos zorgt ervoor dat de argeloze lezer in eerste instantie meegaat in het opbod van Valmont en Merteuil en zich wentelt in hun wufte gekoketteer en gesmoezel. Gaandeweg keert het tij en val je steil achterover.

Divertissement

De liefde is slechts bijzaak, een accessoire, een akkefietje in het eloquente Riskante relaties. Of ten hoogste een pluim die men op de hoed kan steken. Ook de erotiek is versluierd en zelden expliciet. De heilige graal is de jacht, de kunst van de verovering. En het uitzetten van valstrikken om het begeerde doel te bereiken. Of zoals Valmont het al vroeg in de roman stelt: ‘Grotere belangen roepen ons: veroveren is ons lot, en dat moeten we volgen.’

Het duivelse duo Vicomte de Valmont en Marquise de Merteuil zijn allebei uiterst gewiekste verleiders

De spil van het verhaal vormt inderdaad het duivelse duo Vicomte de Valmont en Marquise de Merteuil, ooit minnaars, maar nu gezegend met een gezamenlijk belang. Ze zijn allebei uiterst gewiekste verleiders die zonder de minste schroom mensen laten vallen of weer aan hun degen prikken. Vooral Valmont is een leegloper, een libertijnse nietsnut die niets anders te doen heeft dan societydames een rad voor de ogen draaien. Nu richt hij de pijlen op de vijftienjarige Cécile Volanges, een naïef blond gansje dat net uit het klooster komt, en de zedige maar begeerlijke vrouw van de rechtbankvoorzitter, présidente de Tourvel.

Maar ook voor markiezin de Merteuil moet Cécile bloeden. Waarom? Omdat ze een huwelijk dreigt aan te gaan met Comte de Gercourt. En dat is toevallig een vroegere minnaar van de markiezin die háár voor een keer koudbloedig de deur heeft gewezen.

Valmont lijkt het uitgelezen instrument voor de revanche. Voor hem is het allemaal hoogstaand divertissement, het loutere volvoeren van een zoveelste frivole uitdaging. Gloriëren op de rug van nietsvermoedende vrouwen, daar gaat het hem om. En altijd weer poogt hij zijn wandaden te minimaliseren. Tegenover de ingetogen presidente de Tourvel klinkt het (in een van zijn zovele brieven om haar in de sponde te krijgen): ‘Geloof me, madame, koele gemoedsrust en een slapend hart, het evenbeeld van de dood, brengen geen geluk, alleen actieve passies kunnen daartoe leiden.’ Hij blijft haar bestoken met brieven. Tot ze overstag gaat.

Maar het boek krijgt een onverwachte wending wanneer Valmont en Merteuil zich verlustigen in een opbod van perverse praktijken. Om alsnog met getrokken messen tegenover elkaar te belanden. Jaloezie en hybris leiden tot een fatale afloop, een niet te overziene ravage. Choderlos de Laclos geeft de ontsporing vrij spel. Of zoals vertaler Martin de Haan in zijn nawoord noteert: “De romancier is de horlogemaker die de roman in beweging heeft gezet, maar verder ook alleen maar bleef toekijken. (…) En dat nu juist dit roofdier (Valmont, DL) de controle over zijn gevoelens kwijtraakt en zijn principes dreigt los te laten, is een prachtige vondst van Laclos.”

Berisping

De literaire overtuigingskracht van Les Liaisons Dangereuses staat buiten kijf en heeft met deze spitsvondige – zij het soms iets te ‘Hollandse’ – vertaling weer een mooie Nederlandstalige evenknie. Het knappe aan het brievenraamwerk blijft de polyfonie van taalregisters. Natuurlijk erger je je soms aan de tuttigheid van de nog onbevangen Cécile, de gedragen toon van présidente de Tourvel, de geëxalteerde missiven van chevalier Danceny of de wat sussende brieven van de stokoude madame de Rosemonde. En ook het pathos en het sentiment, veelvuldig gehanteerde stijlmiddelen destijds, moet je voor lief nemen.

Het echte pièce de résistance bestaat – dat had u al door – uit de steekspelen tussen Valmont en Merteuil. Of zoals Merijn de Boer in De Groene Amsterdammer stelt: “Hun epistels naar andere personen druipen van de onoprechtheid, die niet voor hun ontvanger maar voor de lezer overduidelijk zijn.”

Het boek is een soort grimmig-komische encyclopedie van verdorven gedrag, van egoïsme en van doorgedreven manipulatief machtsmisbruik

Volgens vertaler De Haan is de markiezin ongetwijfeld “een selfmade powerwoman”, zij het geen feministe, “gezien de minachting die ze voor haar seksegenoten tentoonspreidt”. Merteuil heeft altijd wel een meesterzet klaar en de Vicomte is haar perfecte challenger. Hij schrijft het op een bepaald moment klip en klaar: ‘Er was geen lang betoog voor nodig om vast te stellen dat elk van ons beiden al het nodige in handen heeft om de andere kapot te maken en dat we er dus allebei evenveel belang bij hebben om elkaar te sparen.’ Sparen zullen ze elkaar uiteindelijk niet. Beiden zijn durvers, spelers en gokkers. Tot het doek valt.

Dat Laclos geen boodschap in zijn wervelende roman heeft gestopt, is trouwens niet helemaal waar. Want wat lezen we in de laatste brief van madame de Rosemonde? ‘Wie zou er niet huiveren bij de gedachte aan alle ellende die een riskante relatie kan veroorzaken? En hoeveel verdriet zouden we niet voorkomen als we er wat langer bij stilstonden? Welke vrouw zou er niet wegvluchten bij de eerste woorden van een verleider? Welke moeder zou zonder te beven iemand anders met haar dochter kunnen zien praten?’ Het is overduidelijk dat Laclos eerder het kamp van de slachtoffers kiest, al laat hij ons ook met verve zien hoe ze in de val van hun eigen naïviteit en welwillendheid trappen.

Hoe verging het de schepper van dit meesterwerk uiteindelijk zelf in de liefde? Goed. Zeer goed zelfs. Zij het niet onmiddellijk. Na het onverwachte succes van Les Liaisons Dangereuses werd De Laclos op het matje geroepen door de militaire overheden. Om een berisping te incasseren voor zijn zedenloos geschrift en vervolgens overgeplaatst te worden naar de havenstad La Rochelle. De ironie wil dat hij dáár het liefdesgeluk vond en holderdebolder verliefd werd op Marie-Soulange. En zij op hem. Het aangekondigde vervolg op Les Liaisons Dangereuses – over het huwelijksleven – is er nooit gekomen.

Choderlos de Laclos, Riskante relaties, De Arbeiderspers, 466 p., 34,99 euro. Vertaling en nawoord Martin de Haan.