‘Ik heb mijn sterfdatum al gekozen’: het levensgevaarlijke algoritme van TikTok

TikTok is dé app van de jeugd. Ondanks de minimumleeftijd van 13 jaar gebruikt meer dan de helft van de lagereschoolkinderen de app, zo blijkt uit Apestaartjaren, een onderzoek naar de digitale gewoontes van Vlaamse jongeren. Van de oudere middelbare scholieren gebruikt zelfs 87 procent de app. Uit het Digimeter-onderzoek van 2023 blijkt dan weer dat jonge gebruikers gemiddeld liefst 80 minuten per dag op TikTok scrollen. En dat terwijl de app voor de meeste oudere Vlamingen een mysterie blijft. De jongeren hebben er dus vrij spel.

Tijd voor een spoedcursus. Wat TikTok anders maakt dan YouTube, Netflix of Instagram, is dat het algoritme alles voor jou beslist. Je kunt ook wel accounts volgen, maar welke TikTok-video’s je te zien krijgt, bepaalt het algoritme op basis van hoelang je welke video’s kijkt. Op de hoofdpagina (de ‘For You-page’) kun je alleen maar een filmpje wegvegen, waarna je automatisch een volgende video te zien krijgt. Het is een eindeloze stroom beeldmateriaal, die je alleen kunt onderbreken door de app te sluiten.

Gebruikers worden overspoeld met video’s op maat. De ene krijgt filmpjes te zien over basketbal, Donald Trump en sportwagens, de andere over Taylor Swift, katten en make-up. Critici waarschuwen dat het algoritme jonge gebruikers kan blootstellen aan steeds extremere content. Dat zou jongeren dieper en dieper in een ‘rabbit hole’ van radicalisering kunnen trekken. Klopt dat? Of worden de gevaren overdreven door bange boomers? Onze Man deed de test.

1. NEONAZISME

Ik maak drie verschillende accounts aan, waarop ik me telkens voordoe als een 13-jarige met enkele onschuldige hobby’s en interesses als startpunt. Het eerste profiel is dat van een jonge fan van Royal Antwerp FC, met een interesse in auto’s en vloggers zoals Acid.

Wanneer ik de app open, krijg ik een resem willekeurige filmpjes te zien. Het algoritme weet nu nog niets over mij, dus het kan me nog niet verleiden met video’s op maat. Make-uptutorials veeg ik weg, een doelpuntencompilatie van topvoetballer Kylian Mbappé bekijk ik wel.

De app weet dat ik 13 ben, dus ik krijg snel filmpjes te zien van het Ketnet-jeugdjournaal Karrewiet. Ik zie ook een video van Het Laatste Nieuws over valse doktersbriefjes die me een dagje schoolgaan kunnen besparen. Niet lang daarna treft TikTok raak: ik zie een video over de rechtszaak die Acid verloor tegen een Reuzegommer. Na nog 10 minuten onschuldig vertier met filmpjes over voetbal en sportwagens, stuit ik opnieuw op een TikTok van HLN, dit keer over het proces tegen Schild & Vrienden. Ik kijk het volledig uit, en daardoor krijg ik video’s te zien van het account vanDries Van Langenhove. De man achter Schild & Vrienden heeft meer dan 70.000 volgers op TikTok – dat is meer dan dubbel zoveel als nws.nws.nws, het nieuwskanaal voor jongeren van de VRT.

Het eerste filmpje van Van Langenhove is een schot in de roos, want hij praat over twee van mijn hobby’s: gamen en porno. Volgens hem is gamen ‘een surrogaat voor zingeving in het echte leven’. Ook porno is een ‘surrogaat voor een relatie’. “We moeten jongeren weer leren dat ze geluk kunnen vinden door te werken in de tuin, te sporten en vrienden te ontmoeten”, sluit hij af.

Nadat ik het filmpje hebt uitgekeken, word ik bedolven onder video’s van Vlaams Belang, Dries Van Langenhove, Donald Trump en Nederlandse extreemrechtse influencers. Ik ben nu een halfuur bezig, maar tot het einde van dit experiment – dat drie uur duurt – zal ik geen vijf video’s meer zien van journalisten of reguliere media.

Mijn For You-page wordt heel politiek, en dat staat me als tiener niet aan. De mening van een Vlaams Belang-parlementslid over het boerenprotest interesseert me niet, dus veeg ik het filmpje snel weg. Het algoritme is mee. Zo beland ik na 40 minuten in een niche die wél boeiend is voor tienerjongens: die van rechtse influencers zoals Jordan Peterson en Andrew Tate. Zij vertellen, net als Van Langenhove, dat mannen weer mannen moeten zijn. De filmpjes lokken de aandacht dankzij schreeuwerige titels zoals ‘Jordan Peterson DESTROYING a feminist’. Een jonge kerel in de gym zegt: ‘Waarom zou je een vrouw willen waar een andere man al met zijn poten aan is geweest?’ Tradwives spreken me aan in video’s: ‘Waarom kleden vrouwen zich op als ze naar buiten gaan, maar dragen we slonzige pyjama’s thuis, bij onze man? Het zou net omgekeerd moeten zijn.’

Ik krijg vanaf dit moment steeds dezelfde raad in flitsende filmpjes: als je focust op gespierder worden en geld verdienen, komen de vrouwen vanzelf naar je toe. “Wees op je hoede voor vrouwen met veel mannelijke vrienden: dat zijn bedriegers en pathologische leugenaars”, waarschuwt een kerel in een video die 31 miljoen keer is bekeken. “Vermijd ook vrouwen die je instructies en bevelen niet volgen – dat zijn arrogante blaaskaken.”

Een andere influencer vertelt in een podcast dat zijn partner nooit zonder hem naar de discotheek mag. “Dat is niet bezitterig, dat hoort gewoon niet bij het gedrag van een echtgenote.” Nog tips: “Vermijd feministen, vrouwen die relaties hebben gehad met veel mannen, feestbeesten, vrouwen met tatoeages en piercings, en alleenstaande moeders. Dan zul je nooit relatieproblemen kennen.” Later hoor ik: “Vrouwen zijn trouw aan hun emoties, niet aan logica. Daarom kunnen ze geen leidinggevende rollen vervullen: hun taak is zorgend.”

Heel zelden komt er een tegengeluid: “Volwassen worden is beseffen dat meisjes jongens kunnen hebben als vriend, die zoals een broer zijn voor haar”, zegt een jongen. De anderen in de commentaarsectie zijn het daar niet mee eens: “Daarin sta je alleen, bro!” Of: “Veel plezier met bedrogen worden.”

Het blijft niet bij vrouwenhaat. Uit onderzoek blijkt dat haatdragende content over één onderwerp snel kan leiden naar extreme video’s over naburige thema’s, zoals migratie of lgbtq-rechten. Na een uur beginnen samenzweringstheorieën mijn For You-pagina te domineren. Ik zie clips uit de populaire podcast van Joe Rogan, die heel wat video’s begint met: ‘Heb je die theorie gehoord dat...?’ Bizarre verhalen die de revue passeren: 9/11 was een inside job door de Amerikaanse overheid en kinderzender Nickelodeon wordt door de vrijmetselaars gebruikt om satanistische boodschappen te verspreiden. En volgens de Nederlandse politicus Thierry Baudetis de maanlanding fake.

Baudet duikt wel vaker op in mijn For You-page, zoals wanneer hij de Oekraïne-oorlog van Vladimir Poetin verdedigt. Ik stuit geregeld op Russische propaganda: flitsende video’s van Russische soldaten met de beruchte ‘Z’ prominent in beeld, het symbool van steun voor de Russische invasie.

We glijden verder af en komen terecht bij onversneden neonazisme. Video’s verheerlijken Joseph Goebbelsen de Waalse collaborateur Léon Degrelle, in andere TikToks marcheren nazi’s met opzwepende technomuziek op de achtergrond. De woorden ‘Adolf Hitler’ zijn verboden op TikTok, dus zoeken de extremisten sluiproutes: ze verwijzen naar hem als ‘the Austrian painter’ – de Oostenrijkse schilder. Heel wat video’s bagatelliseren de Holocaust: er zouden ‘slechts’ 271.000 Joden omgekomen zijn, niet 6 miljoen. In de Duitse vernietigingskampen werden zogezegd geen Joden verbrand, maar koekjes gebakken. De commentaarsecties van nazistische video’s puilen uit van steeds dezelfde reacties: ‘271.000’ en de emoji van een koekje. Er circuleren in deze duistere hoek van TikTok ook heel wat memes over de Holocaust.

Deze niche op TikTok staat bekend als ‘Save Europa’. De jonge extremisten beschouwen zichzelf als broeders in een strijd tegen de EU, moslims, Afrikanen, de lgbtq-gemeenschap, feministen en Joden. Ze roepen openlijk op tot geweld. “Een man die niet kan vechten is als een vrouw die niet kan koken.” Ik zie een plaatje waarin een man een knielend figuur executeert, met de boodschap: ‘Shoot your local pedophile’. En een tekening van een opgehangen man, met de tekst: “Verraders van ons ras zullen sterven.”

Het gaat erg ver. Een tiener roept op tot aanslagen op lokale abortuscentra. Hij dweept ook met vuurwapens: “Christelijke waarden in Europa. Of anders…” Ik zie een video van het account ‘Islam Destroyer’ waarin een kat een geweerlader leegschiet in een moskee. Hetzelfde account post een filmpje met een verwijzing naar de aanslagen van de extreemrechtse terrorist Brenton Tarrant, die in 2019 in het Nieuw-Zeelandse stadje Christchurch 51 doden maakte. Zo kom ik ook terecht bij video’s die Anders Breivik verheerlijken, de Noorse neonazi die in 2012 77 mensen vermoordde. Eén bijzonder actieve verspreider van dit materiaal is een jonge Franstalige Belg, die zichzelf ‘Le Patriote’ noemt.

Moeten we ons zorgen maken?

Annelies Pauwels (terreurexpert bij het Vlaams Vredesinstituut): “Bij tieners moet je je altijd afvragen wat hierachter schuilt. Het is normaal dat ze op die leeftijd grenzen verkennen en provoceren. Hun hang naar extreem materiaal komt ergens vandaan, veel jongens worstelen met vragen als: ‘Wat is mijn plaats in deze wereld?’

“Het probleem is dat TikTok alles op één hoop gooit. Jongeren krijgen complexe thema’s zoals feminisme, migratie en transseksualiteit heel eenzijdig voorgeschoteld: TikTok laat geen ruimte voor context of nuance. Die constante stroom van haatboodschappen traint hun brein om hele bevolkingsgroepen te ontmenselijken. Ze raken gewend aan geweld, extremisme en zelfs terreur. Dat is ontzettend schadelijk.”

Zullen toekomstige generaties radicaler zijn door toedoen van TikTok?

“Dat is moeilijk te zeggen. Scholen en de Staatsveiligheid signaleren een toegenomen polarisatie onder jongeren. Maar zijn ze écht radicaler dan vroeger, of zijn ze gewoon mondiger geworden? Misschien zien we nu duidelijker wat altijd al zo was: tieners hebben radicalere ideeën dan oudere generaties.

“Je mag niet vergeten: zelfs tieners die dagelijks urenlang op TikTok scrollen, praten nog steeds met klasgenoten, ouders en leraren. Zo krijgen ze ook andere perspectieven mee. De sociale omgeving van een puber is veel belangrijker dan wat hij op TikTok ziet.

“Er zijn natuurlijk uitzonderingen. Tieners die minder goed omringd zijn, lopen het risico gebruikt te worden door individuen met slechte bedoelingen. De kans bestaat dan dat ze vervallen in wij-zij-denken, en misschien zelfs geweld plegen.”

Humo ontdekte hoe tieners inderdaad kunnen afglijden. Sommige extremistische accounts sluizen hun volgers door naar privéchatgroepen op de app Telegram, waar alle remmen wegvallen. Ik beland in een groep met duizend extreemrechtse tieners die de hele dag nazistische memes delen en oproepen tot geweld tegen ‘jews and niggers’. ‘Bomb your local mosque, guys!’ oppert een Duitser. Vijf minuten later schrijft iemand: ‘Hebben jullie ook zoveel niggers op school? Doe zoals wij: verenig je met de whites en hang propagandaposters op om ze te verjagen.’ De tieners delen links naar nog meer gesloten chatgroepen, gevuld met piepjonge neonazi’s die Hitler verheerlijken en de Holocaust minimaliseren. De groepsbeheerders vragen geregeld om nieuw ‘propagandamateriaal’ via TikTok te verspreiden.

De tieners showen foto’s van hun wapens. Eén van de meest actieve leden, een Vlaming, deelt filmpjes waarin hij fantaseert over het neerschieten van ‘alle niggers’. Hij spaart voor een pistool, zegt hij, ‘bij voorkeur een Glock’. Een andere jongen uit Oost-Vlaanderen vertelt hoe hij ‘een nigger’, die naar hem had gespuugd op straat, een klap heeft gegeven met een boksbeugel. “Zit nu op het politiebureau. Duim voor me.” De beheerder herinnert iedereen eraan dat er ‘interessante pdf-documenten’ te vinden zijn in de groepschat. Het zijn gedetailleerde handleidingen om explosieven te maken.

Pauwels: “De vraag blijft: menen deze jongens wat ze zeggen, of is het stoerdoenerij? Zulke chatgroepen verlagen de drempel voor radicalisering, maar dé sleutel blijft de leefomgeving van tieners. Ouders, leerkrachten en jeugdwerkers moeten met deze jongeren blijven praten over wat ze online uitspoken, over hoe ze naar de wereld kijken. En vooral: over hoe het met hen gaat.”

2. ZELFDODING

Ons tweede nepaccount is dat van een 13-jarig meisje met een interesse in honden, Taylor Swift en volleybal. Haar ouders zijn gescheiden.

Logischerwijs komen de eerste 10 minuten van mijn scrollsessie me erg bekend voor. Het algoritme serveert me dezelfde bonte mix van video’s die ik ook tijdens het eerste experiment zag, zoals een ‘Karrewiet’-fragment over een verbod op te pikante chips, een meme over de NMBS, en ja, daar heb je het Reuzegom-filmpje van Acid weer. Dit keer besluit ik Acid wél snel weg te swipen.

Al snel gaat het de goede richting uit met mijn For You-page. Ik zie een filmpje met over elkaar buitelende puppy’s, clips uit de ‘Eras’-tour van Taylor Swift en tal van ‘Get Ready With Me’-video’s, waarin tienermeisjes hun make-uproutines delen voor een schooldag. TikTok haalt ook de huisspecialiteit boven: binnen de vijf minuten krijg ik een video te zien van een vrouw die haar ervaringen als biseksueel deelt. Ik moet meteen denken aan een artikel van een Amerikaanse journaliste die ontdekte dat ze biseksueel was dankzij de app – ‘TikTok knew I was bi before I did’. Het algoritme bombardeerde haar met clips van queer vrouwen, wat bij de schrijfster een aha-erlebnis teweegbracht. Ik swipe de video weg.

Een nieuwe TikTok trekt mijn aandacht. Een meisje zeult in een Belgisch treinstation met twee koffers. De boodschap: “Wanneer je ouders tien jaar geleden beseften dat ze elkaar toch niet kunnen uitstaan.” Ludiek en herkenbaar, als tiener met gescheiden ouders.

Enkele minuten later schrik ik op door een huilend meisje op mijn scherm. Ze hoort iemand naderen, kijkt angstig richting de deur, veegt haar tranen weg en brengt in allerijl wat make-up aan. Op de achtergrond speelt ‘Happy House’ van Siouxsie and the Banshees, een nummer uit 1980. In de meer dan twintigduizend reacties delen meisjes hun eigen ervaringen: “Ik zeg meestal dat ik een vuiltje in mijn oog had.” Of: “Mijn ouders zeggen dat ik moet glimlachen als er bezoek komt.” Ik kijk het intrigerende en enigszins verontrustende filmpje volledig uit, en dat is het signaal voor TikTok om me meer van hetzelfde voor te schotelen. Op TikTok, leer ik, wordt ‘Happy House’ vaak gebruikt in video’s waarin tieners vertellen dat ze zich naar de buitenwereld vrolijk voordoen, maar alleen op hun kamer instorten als gevolg van pesterijen, eenzaamheid of een trauma.

Het materiaal wordt vanaf dit punt steeds somberder. Ik zie een video van een jong meisje: “Ik verheug me op de zomer. Of nee, toch niet: mijn lichaam...” Ik beland bij video’s van tieners die het hebben over zelfverwonding. “Weer een avond in de badkamer, zittend in een plas van mijn eigen bloed”, schrijft een meisje, terwijl ze een droevig liedje playbackt. Slik. We zijn amper een kwartíér ver.

Nog eens vijf minuten later krijg ik stilstaande beelden te zien van een winters stadslandschap. ‘A Poison Tree’, staat er, de titel van een gedicht van William Blake. ‘I’m ready for the eternal sleep’. Dit is een weinig omfloerste verwijzing naar zelfmoord. Op de achtergrond klinkt ‘Meet You at the Graveyard’, een veelzeggend nummer van singer-songwriter Cleffy.

Ik krijg nu video na video waarin tieners openlijk spreken over hun zelfmoordgedachten. “Wees eerlijk: als er een auto op je afrijdt, zou je dan opzijspringen?” “Ik wilde dat ik nooit meer wakker werd.” “Of ik eraan denk om opnieuw een poging te ondernemen? De gedachte blijft alleszins door mijn hoofd spoken.” Steeds opnieuw kiezen de jongeren voor ‘Meet You at the Graveyard’ als achtergrondmuziek – het is zowat het onofficiële zelfmoordanthem van TikTok.

Kathrin Karsay (experte mentaal welzijn op sociale media, Universiteit Wenen): “Het mentale welzijn van jonge meisjes kent vaak een dip rond de leeftijd van 11 tot 13 jaar. Anno 2024 valt die lastige periode samen met hun eerste blootstelling aan sociale media. Het is dus niet verrassend dat mentaal welzijn een centrale rol speelt in de video’s die ze bekijken. Maar door de expliciete manier waarop alles besproken wordt, kunnen die duistere filmpjes meisjes in een nog diepere put duwen, en sommigen zelfs overtuigen om een einde aan hun leven te maken.”

Dit is levensgevaarlijk?

Karsay: “Ja, vanwege het ‘Werther-effect’, naar het hoofdpersonage uit ‘Die Leiden des jungen Werthers’ van Johann Goethe, dat zelfmoord pleegt uit liefdesverdriet. Het boek werd een bestseller, maar samen met de verkoop piekten ook de suïcidecijfers.

“Nieuws over zelfdoding kan gevaarlijke imitatie-effecten teweegbrengen. Journalisten weten dat: ze moeten voorzichtig omgaan met berichten over zelfmoord en altijd verwijzen naar hulpkanalen zoals de Zelfmoordlijn. Het is schokkend hoe roekeloos een populaire app als TikTok omgaat met het thema. Kwetsbare jongeren krijgen het ene na het andere bericht te zien waarin suïcide als normaal en zelfs romantisch wordt voorgesteld, een soort nobel streefdoel.”

TikTok heeft wel enkele regels ingevoerd. De woorden ‘suicide’ of ‘kill’ zijn verboden op het platform, maar de gebruikers hebben omwegen gevonden. Ze gebruiken speciale tekens en schrijven: ‘wanna k|ll myself’. TikTok heeft naast de For You-page ook een zoekfunctie. Die is gepersonaliseerd: op basis van wat je net hebt bekeken, stelt TikTok zoekopdrachten voor. Je zou denken dat dit de perfecte plaats is om ‘mentale gezondheid’ voor te stellen, maar nee: tussen onschuldige termen als ‘Taylor Swift’ lees ik ‘Goodbye letter before ending it’ en ‘Quickest way to end it’.

Kan TikTok daar wat aan doen?

“Natuurlijk. De app Instagram heeft bijvoorbeeld al maatregelen genomen om zoekresultaten met betrekking tot zelfmoord, zelfverwonding en eetstoornissen te verbergen. Ook artificiële intelligentie kan schadelijke beelden herkennen en automatisch verwijderen. Technisch is het haalbaar, dus het is een kwestie van niet willen. Want hoe schadelijk de content ook mag zijn, het houdt de gebruikers wel geboeid op het platform.”

In de VS wordt TikTok aan de lopende band aangeklaagd. Zo daagden de ouders van de 16-jarige Chase Nasca het bedrijf voor de rechter na de zelfdoding van hun zoon. De tiener had geen voorgeschiedenis van depressie, maar kwam in een negatieve spiraal terecht na duizenden video’s over suïcide te hebben bekeken.

“Dat is zorgwekkend. Jij kwam ook donkere video’s tegen zonder er zelf naar op zoek te gaan. Daarom adviseer ik ouders om proactief met hun kinderen in gesprek te gaan. Ook jongeren die een zorgeloze indruk wekken, kunnen in korte tijd overspoeld raken door schadelijke boodschappen. Zorg dat ze daarop voorbereid zijn en moedig ze aan om controle uit te oefenen op het algoritme: door negatieve filmpjes snel weg te swipen, krijg je vervolgens vrolijker materiaal te zien.

“Uit zichzelf zal TikTok niet snel veranderen. Ik hoop vooral op gespierde acties van overheden. De Europese Commissie is een onderzoek gestart naar TikTok om te beoordelen of de app minderjarigen adequaat beschermt. Europa dreigt met historische boetes: een percentage van de jaarlijkse omzet van TikTok (tot 6 procent, red.). Al moet ik het allemaal nog zien: TikTok is in korte tijd zo populair geworden dat politici misschien niet meer durven om té fors in te grijpen.”

Om het af te leren bekijk ik nog een laatste TikTok. Het is een kort tekstje boven beelden van een oceaan. “Dit kan zomaar mijn laatste jaar zijn”, schrijft het meisje achter het account. “Welcome to the final show.” Ze heeft 290.000 volgers. De reacties gaan van “Doe het niet” tot “Ik hou alleen nog vol voor mijn familie”. Enkele meisjes kondigen openlijk hun eigen sterfdag aan: “6 april, 12 uur ’s middags. Welcome to the final show.”

3. JIHADISME

De zon schijnt, de benen liggen uitgestrekt in de kofferbak van een pick-uptruck, en op de achtergrond speelt een strijdlied van IS. Ik zie in een TikTok hoe zoet het leven van een jihadi kan zijn. Een bloemlezing uit de commentaarsectie: “Ik wou dat ik er ook was”, “Neem me mee”, en heel wat “Baqqiya”. Vrij vertaald: “De Islamitische Staat zal blijven bestaan.”

Ook mijn derde TikTok-reis begon nochtans onschuldig, met de gebruikelijke mix van hondenfilmpjes en nieuwsberichten over valse ziektebriefjes om te spijbelen. Een ludieke video over de ramadan, die ik in eerdere sessies had overgeslagen, bekijk ik nu wel helemaal. Al snel verschijnen er memes over het Suikerfeest, gezondheidstips om de vastenmaand door te komen, en advies uit de Koran. Maar het is geen golf van islamitische content, verre van; ik blijf ook filmpjes zien van ‘Karrewiet’ en HLN, memes over McDonald’s en flitsende video’s over F1-wedstrijden.

Tot ik na een twintigtal minuten stuit op een video uit Gaza: een huilende vader, omringd door puin, prevelt smeekbeden, recht in de camera. Ik bekijk de hartverscheurende video tot het einde, waarna TikTok me overspoelt met een stroom aan emotionele content over Gaza en de ‘hypocrisie’ van Europese leiders, vermengd met clips over hoe je een goede moslim kunt zijn in deze uitdagende tijden. Ik hoor bevlogen Engelstalige imams klagen over de te liberale opvattingen van moslims in het Westen. “Wil je een bad boy zijn? Bingedrinken in het weekend, meisjes achterna lopen, rijden onder invloed? Oké, maar dan ben je ongelovig, geen moslim. Dan ga je naar de hel.”

Na 45 minuten verschijnt er een filmpje van een 15-jarig Brussels meisje, volledig gehuld in een boerka die ze ‘waar mogelijk’ ook buiten draagt, ondanks het boerkaverbod in België. In de reacties moedigen jonge moslims haar aan: “Zij heeft tenminste de moed. Andere Belgische moslima’s, neem een voorbeeld aan haar.”

Ik kom terecht in een hoek van TikTok die me bekend voorkomt uit mijn extreemrechtse rabbit hole: die van de antisemitische complotten. Het begint met video’s van rapper Kanye West die vertelt dat ‘de Joden’ de wereld controleren. Een man die zich voordoet als factchecker bevestigt de beweringen. “Bijna alle grote media- en techbedrijven, die de gedachten van de hele wereld sturen, zijn in handen van Joden.” De hashtag: #freepalestine. Via die video’s kom ik terecht bij TikToks die geweld aanmoedigen, zogezegd voor de grap. “Wanneer er een Israëliër bij ons op school komt”, prijkt boven een video waarin een actiefiguur iemand bruut in elkaar slaat.

Ook de video’s over de islam worden steeds heftiger. De ene zelfverklaarde islamgeleerde verdedigt kinderhuwelijken, de andere beweert dat muziek nog onreiner is dan alcohol. “Na het bekijken van deze TikTok zul je nóóit meer muziek beluisteren”, is de video getiteld. Ik zie beelden van moslima’s die hun hoofddoek afleggen, gevolgd door onheilspellende gezangen, en kreten en vlammen die de hel moeten voorstellen. De memes worden almaar bitsiger: “Kapitalisme? Communisme? Zionisme? Nee: SHARIA!” Een halfuur lang bleef dit experiment beschaafd, maar plots ben ik in de diepste krochten van het salafisme en antisemitisme beland.

Montasser AlDe’Emeh (jihadisme-onderzoeker aan de KU Leuven en voormalig informant Staatsveiligheid): “De makers presenteren zich als spreekbuizen van ‘het’ geloof, maar ze verkondigen een knip-en-plakislam. Dit lijkt sterk op het discours van de Belgische Syrië-gangers van tien jaar geleden: ze hebben totaal geen benul. Elke weldenkende moslimgeleerde zal die radicale interpretaties van het geloof kaderen en nuanceren, maar zulke tegengeluiden horen tieners niet op TikTok. Bovendien zijn de meesten het Arabisch niet machtig, waardoor ze geen eigen onderzoek kunnen voeren.”

We scrollen verder. Een Britse salafist, met geblurd gezicht, klaagt in een video dat ‘onze laffe imams niet meer durven te zeggen waar het op staat: we zijn in oorlog met Amerika en de Britten. Het is jouw plicht de jihad te steunen. Je moet véchten. Ze willen dat de islam een religie van liefde en vrede wordt. Nee, de islam moet de wereld domineren. Je moet de jihad dus ondersteunen, financieel, verbaal of fysiek.”

Ik ben anderhalf uur aan het scrollen wanneer ik een stilstaand beeld zie van een vrouw in een boerka die met haar rechterwijsvinger in de lucht wijst. Dit is IS-territorium. Ik krijg het ene na het andere filmpje met de IS-vlag en het opgestoken vingertje. Op de achtergrond klinken‘nasheeds’, islamitische gezangen.

Opvallend: de extreemste nasheeds worden gezongen in het Frans. Zo krijg ik ‘Ma vengeance’ te horen, een strijdlied van IS dat de aanslagen in Parijs en Brussel verheerlijkt. Een bloemlezing: “Mijn kalasjnikov is geladen, de burgers zijn machteloos. Ik elimineer de Fransen, omgord met explosieven. Moslims ontploffen in het Stade de France, overal klinkt geschreeuw. Ik val de Bataclan binnen, het bloed van de varkens vloeit in het rond.” En verder: “Mijn explosieven ontploffen in de menigte, de Belgen staan in lichterlaaie. Charles Michel is de schuldige. Onze aanvallen zijn gecoördineerd, de bommen verborgen in de valiezen, en Brussel is verlamd. Onze broeder, in een wagon van de metro, is vastbesloten om iedereen uit te roeien. Onze wraak is heilig, niets kan ons stoppen.”

Tussen de IS-propaganda door laten tieners weten dat ze zich geïsoleerd voelen in het Westen. “Ik haat school. Alles om me heen is haram. Mijn ongelovige klasgenoten roepen ‘Allahu Akbar’ om mij te pesten. Hoe kan ik zo het paradijs bereiken?” Een andere tiener gaat nog verder: “Mijn cijfers zijn zo slecht dat er maar één optie overblijft: jihad.” “Wat bedoel je?”, vraagt iemand in de reacties. “Ik wil vechten voor de islam en sterven als martelaar”, antwoordt hij. De reacties zijn verdeeld. “Respect, ik ook”, zegt iemand. “Dat lost je slechte cijfers niet op, bro”, zegt een andere.

AlDe’Emeh: “Dit illustreert perfect hoe een jongere radicaliseert. Eerst wordt hij blootgesteld aan steeds extremere ideeën, daarna vervreemdt hij van zijn omgeving. Wie deze video’s napraat, wordt thuis, op school of in de moskee met de nek aangekeken. Daardoor voelt zo’n tiener zich nóg eens bevestigd in zijn radicaal gedachtegoed, en op termijn gaat hij alleen maar verder.”

Tot hij geweld pleegt?

“Dat gevaar bestaat zeker. Al is er dan eerst een trigger nodig. Voor sommige Syrië-gangers was dat hun eerste veroordeling voor een klein vergrijp. ‘Nu ik een strafblad heb, zie ik hier geen toekomst meer.’ Andere triggers kunnen de scheiding van je ouders zijn, of slechte schoolprestaties.”

De Chinese overheid censureert gretig informatie in eigen land, bedenk ik tijdens het scrollen, maar TikTok staat voor totale vrijheid. Zelfs de namen van de meest radicale accounts worden niet aangepakt: de gebruikers noemen zichzelf openlijk ‘Jihadi John’ of ‘Jihadi Sean’. Ik stoot op een account dat een Belgische IS’er uit Vilvoorde verheerlijkt, Abou Oussama al-Belgiki.

Dan komen de échte oproepen tot geweld. Eerst een meme: “Hoe ik kijk naar een christelijk gezin van zes voor ik sterf als martelaar (het wordt een gezin van nul).” Een foto van een lgbtq-parade wordt omschreven als ‘een schietoefening’. Een screenshot uit een chatgesprek: “Laten we de VS bombarderen.” Ik krijg een lijst te zien van alle jihadistische aanslagen van 2024, met de boodschap: “We are so back.”

Net als in de extreemrechtse hoeken van TikTok proberen de radicaalste accounts me naar gesloten chatgroepen op Telegram te lokken. TikTok slaagt er nog in om beelden van daadwerkelijke aanslagen te verwijderen, maar in de chatgroepen gaan die video’s wél gretig rond.

Ik ben drie uur aan het scrollen wanneer ik op het account beland van de jihadi, genietend van de zon in een pick-uptruck. In de commentaarsectie geen enkel kritisch geluid. Logisch ook: wie hier is beland, heeft zijn loyaliteit al bewezen door urenlang door een moeras van haat te waden. Een enkeling vraagt waar de strijder zijn coole schoenen heeft gekocht.

AlDe’Emeh: “Het voelt alsof we teruggeworpen worden naar de tijd vlak voor de aanslagen in Europa, iets meer dan tien jaar geleden. Toen zag ik op sociale media bijna identieke beelden van IS-strijders in pick-uptrucks, bedoeld om de gewapende strijd in Syrië te verheerlijken. Het lijkt wel alsof er niks veranderd is.

“Het IS-kalifaat in Syrië en Irak is sinds 2019 gelukkig verdwenen, maar de online radicalisering van jongeren gaat onverminderd door. En eerlijk gezegd zie ik weinig redenen tot optimisme. Zolang Gaza onder vuur ligt, hou ik mijn hart vast. Het ene moment zien tieners beelden van omgekomen baby’s, het volgende wordt er opgeroepen tot de gewapende strijd. Ik verwacht dat de komende jaren de afkeer van het Westen alleen maar zal toenemen. De opmars van radicaal-rechts in Europa is ook een vruchtbare voedingsbodem voor verdere radicalisering.

“De afgelopen maanden hebben we gezien tot wat radicalisme kan leiden. In verschillende Europese landen hebben inlichtingendiensten tieners gearresteerd die plannen hadden om aanslagen te plegen, ook in België. Hun leeftijd is opvallend. Eén van de vier jongens die mogelijk een aanslag op concertzaal Botanique in Brussel planden, was 15. Vorige week werd een Franse jongen van 14 gearresteerd omdat hij van plan was een aanslag te plegen in Rijsel. Die jongens zouden allemaal hun bewondering voor IS hebben geuit via sociale media.”

U ziet het niet goed aflopen?

“Nee. In scholen merk ik hoe het zwart-witdenken floreert. Laatst vroeg ik in een Antwerpse school wie voorstander is van de doodstraf. Tot mijn verbazing stak meer dan de helft zijn hand op. Jongeren zitten continu op een platform dat ontworpen is om je mening op geen enkel moment uit te dagen. Het resultaat? Verschillende kampen die elk een eigen, onwrikbaar verhaal voorgeschoteld krijgen. Ik denk niet dat we als maatschappij de impact daarvan volledig begrijpen. We worden overrompeld.

“Er zullen slachtoffers vallen door dit algoritme. Sterker nog, de eerste slachtoffers zijn er al: de jongens en meisjes die verstrikt raken in dit giftige web. Mijn grootste zorg gaat uit naar hun mentale welzijn. Het is niet fijn toeven in een geradicaliseerde hersenkoker. Als je ervan overtuigd bent dat niemand jou begrijpt en dat je in een verstikkende samenleving opgesloten zit, word je asociaal, eenzaam en ongelukkig. Stel je voor: je bent 13 jaar, op zoek naar een identiteit, en die wordt plots voor jou ingevuld met de meest giftige en donkere ideeën. Dat is droevig en oneerlijk.”

TIKTOK REAGEERT

Humo maakte een selectie van de video’s over aan TikTok en vroeg om een reactie.

Alexander Jansen (woordvoerder TikTok Benelux): “Een aantal van die video’s overtreedt duidelijk onze community guidelines. We hebben ze verwijderd en enkele accounts verbannen.”

Na enkele uren waren de meeste van die TikToks inderdaad offline gehaald, maar niet allemaal. Werden wel verwijderd: alle video’s over neonazisme en filmpjes die aanzetten tot zelfdoding. Werden niet verwijderd: sommige video’s met extreem gewelddadige Franstalige strijdliederen over de aanslagen in Brussel en Parijs, een TikTok die alludeert op een aanslag op sjiitische moslims, en filmpjes die de oorlog van Poetin in Oekraïne verheerlijken. Dat laatste is misschien geen verrassing, aangezien China officieel geen probleem heeft met die oorlog.

Doen jullie wel genoeg?

Jansen: “Het is ons streven een leuk en veilig platform te zijn. We verwijderen meer dan 96 procent van de content proactief, waarvan bijna 90 procent binnen de 24 uur. In bijna 80 procent van de gevallen worden de video’s verwijderd voor iemand ze heeft kunnen bekijken. In het laatste kwartaal van 2023 gaat het over ruim 136 miljoen video’s en meer dan 26 miljoen accounts.”

En toch was het kinderlijk eenvoudig om zeer radicaal materiaal te zien te krijgen.

“Hoewel we ons best doen, lukt het helaas niet altijd om tijdig in te grijpen. Daarom maken we het zo eenvoudig mogelijk voor onze gebruikers om ongepaste of illegale content te melden.

“Daarnaast bieden we verschillende hulpmiddelen om accounts veilig te houden. Denk aan schermtijd management, hashtag blockers en manier om aan te geven welke content je niet interessant vindt.”

Maar dat lijkt niet genoeg. De meest extreme video’s werden misschien verwijderd, maar als ik de app nu open, krijg ik toch opnieuw een stroom aan geweld en haat te zien.

“We hanteren strikte beleidsregels met betrekking tot haatzaaien, oproepen tot geweld en geestelijke gezondheid. We erkennen dat we moeten blijven werken aan het verbeteren van onze systemen en ons beleid – en dat we daarvoor moeten gebruikmaken van interne en externe expertise. Zo kennen we ook een Europese Veiligheidsadviesraad, en zijn we doorlopend in gesprek met externe organisaties en experts, ook op lokaal niveau.»

Wie met vragen zit over zelfdoding kan terecht op de Zelfmoordlijn, op het gratis nummer 1813, of op zelfmoord1813.be. Nood aan een gesprek? Dat kan bij Tele-Onthaal op het nummer 106 en tele-onthaal.be. Jongeren kunnen terecht bij Awel op telefoonnummer 102 of awel.be.

© Humo