Kordaat crisisbeheer, maar geen belangrijke hervormingen: de evaluatie van de federale regering
De pandemie en de oorlog in Oekraïne dwongen de regering-De Croo in de eerste plaats tot crisisbeheer. Welk beleid voerde de federale regering en welke voornemens uit het regeerakkoord werden werkelijkheid? 5 experten doken voor ons in 5 grote thema's.
De regering-De Croo kwam tot stand in volle crisis. Ons land was net als de rest van de wereld eind 2020 in de greep van het coronavirus. Daar kwam nog een crisis bovenop toen Rusland in maart 2022 Oekraïne binnenviel. Die oorlog deed de energieprijzen door het dak gaan en leidde tot een algemene inflatieschok. De overheid trok - net als tijdens de coronacrisis - de portefeuille open en beschermde op die manier haar burgers en de Belgische economie.
In de tweede helft van de regeerperiode probeerde de Vivaldicoalitie - een onuitgegeven regering van 7 partijen - na crisisbeheer volop te focussen op nieuw beleid en hervormingen. Maar de ideologische verdeeldheid en het onderlinge wantrouwen stonden grote hervormingen in de weg.
Pensioenen: 1.500 euro minimum maar geen echte hervorming
Het was misschien wel de meest concrete belofte uit het regeerakkoord: 1.500 euro minimumpensioen voor werknemers die een volledige loopbaan gewerkt hebben. Zowat elke partij had dat tijdens de verkiezingscampagne van 2019 naar voren geschoven.
De regering sprak voorzichtig over "richting 1.500 euro". Dat bedrag is – met behulp van de inflatie en bijbehorende automatische indexering van de pensioenen – ruimschoots gehaald.
Vandaag bedraagt het minimumpensioen meer dan 1.600 euro netto. Om dat pensioen te krijgen zijn de regels wel verstrengd: voor het eerst rekent de overheid in effectief gewerkte dagen om te kijken of je in aanmerking komt voor het volledige minimumpensioen.
Zoals beloofd schafte de regering ook de zogenoemde correctiecoëfficiënt af - waardoor het pensioen van zelfstandigen stijgt - en werd de pensioenbonus opnieuw ingevoerd. Wie blijft werken na zijn pensioen kan tot meer dan 30.000 euro extra krijgen.
Grote hervormingen?
Al die maatregelen samen verlagen de pensioenfactuur voor de overheid niet, integendeel. De broodnodige doorgedreven hervorming van het pensioensysteem om de vergrijzingskost binnen de perken te houden kwam er onder minister van Pensioenen Karine Lalieux (PS) niet. Ook tot groot ongenoegen van de Europese Unie.
Om de kosten voor de pensioenen te kunnen dragen, moeten meer mensen aan het werk. "Het verhogen van de werkzaamheidsgraad": elke regering had er bij aanvang de mond van vol. In 2022 sloot de Vivaldi-coalitie daarover hun zogenoemde arbeidsdeal. Die bevatte heel wat maatregelen die ook in het regeerakkoord stonden.
De werkzaamheidsgraad is de afgelopen jaren licht toegenomen. Van de Belgen die 20 tot 64 jaar oud zijn, is vandaag 72,1 procent aan de slag, blijkt uit recent onderzoek van de UGent. Alleen: in andere Europese landen is dat percentage nog meer toegenomen. De recordhoogte van de werkzaamheidsgraad lijkt eerder ingegeven door de economische omstandigheden dan door een beleid dat doortastender was dan elders.
Professor arbeidsrecht UAntwerpen
"Er zijn behoorlijk wat maatregelen genomen als het gaat over de pensioenen. Het minimumpensioen en de pensioenbonus bijvoorbeeld. Ik stel me wel vragen bij de effectiviteit van die bonus. We hebben nog geen enkel idee wat die de overheid zal kosten of opbrengen.
Eigenlijk zijn de nieuwe maatregelen gemorrel in de marge. De echte discussies over de grote lijnen en de toekomst van ons pensioensysteem zijn niet gevoerd. De maatregelen die genomen zijn, zijn allesbehalve besparingsmaatregelen. En een doorgedreven hervorming is net nodig om de pensioenen betaalbaar te houden. Ik vrees dat je met 7 partijen die ideologisch ver uit elkaar liggen zoiets gewoon niet krijgt geregeld."
Justitie: korte straffen uitvoeren en nieuw strafwetboek
In de strijd tegen straffeloosheid besloot deze regering om korte straffen effectief uit te voeren. De wet schrijft nu voor dat iedereen die een straf krijgt die lager is dan 3 jaar die niet meer automatisch ziet omgezet worden naar een enkelband, zoals in het verleden. Je moet nu ook effectief de cel in.
Alle straffen uitzitten is de theorie, maar in de praktijk zitten de cellen overvol. Het structurele probleem van de overbevolking in de gevangenissen nam door het nieuwe beleid net toe in plaats van af. De bouw van nieuwe detentiehuizen liep vertraging op en er zitten nog steeds te veel geïnterneerden in onze gevangenissen.
Na meer dan 150 jaar heeft ons land ook een nieuw Strafwetboek. De vorige regering gaf daarvoor al de aanzet, de huidige maakte het werk af. Straffen moet daardoor meer op maat zijn, in lijn met de wetenschappelijke inzichten rond bestraffing en beter afgestemd op onze hedendaagse normen en waarden. Zo zal in de toekomst seksueel en intrafamiliaal geweld strenger bestraft worden. In 2026 treedt het nieuwe Strafwetboek in werking.
Minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) en zijn opvolger Paul van Tigchelt (Open VLD) blonken wel niet uit in goede relaties met de diensten die voor onze veiligheid instaan.
Van Quickenborne vocht jarenlang een open oorlog uit met de politievakbonden. Dat hij één magistraat verantwoordelijk stelde voor een fout waardoor terrorist Abdesalem Lassoued op vrije voeten was en een aanslag kon plegen, werd hem niet in dank afgenomen door de magistraten. Van Quickenborne nam omwille van die fout wel ontslag als politiek verantwoordelijke. Zijn opvolger Paul van Tigchelt kreeg het dan weer aan de stok met het gevangenispersoneel, dat afgelopen maanden meermaals het werk neerlegde.
Onderzoeksexpert KU Leuven en gastprofessor strafrecht UAntwerpen
"Als je alle voornemens uit het regeerakkoord oplijst, zie je wel dat er op het vlak van justitie veel beslist is. Het effectief uitvoeren van de korte straffen is een grote verandering, maar de regering had ervoor moeten zorgen dat dat in de praktijk in menswaardige omstandigheden kan gebeuren.
De minister had eerst orde op zaken moeten stellen wat betreft de overbevolking van de gevangenissen. Door het omgekeerd te doen, is het probleem net groter en de toestand in de gevangenissen rampzalig. Op dat punt is de regering echt tekortgeschoten.
Er is ook fel ingezet op digitalisering. Maar nog altijd niet genoeg. De openbare databank van vonnissen en arresten is er bijvoorbeeld nog steeds niet. Een beter zicht op de uitspraken lijkt me cruciaal voor het vertrouwen in justitie. In de heisa rond de zaak-Sanda Dia is gebleken hoe belangrijk dat is."
Energie: dan toch geen kernuitstap
Alle Belgische kerncentrales sluiten tegen 2025. Dat was de trofee die Groen en Ecolo hadden binnengehaald tijdens de regeringsonderhandelingen. Na 2 decennia getreuzel kreeg minister Tinne Van der Straeten (Groen) de opdracht om de kernuitstap definitief te realiseren. Het was het grote energiedossier van afgelopen regeerperiode.
De regering hield wel nog een kleine slag om de arm. De kernuitstap zou er komen op één voorwaarde: de bevoorradingszekerheid. Het licht moet blijven branden, ook zonder de elektriciteit van de centrales.
Net die bevoorradingszekerheid kwam halverwege de regeerperiode onder druk te staan. Om de kernuitstap op te vangen, rekende de regering op flink wat aanvoer van buitenlandse elektriciteit. Maar plots gaf Frankrijk, onze grootste stroomleverancier, niet thuis. Door problemen met hun kerncentrales konden de Fransen geen stroom meer exporteren naar België. Het werd duidelijk dat België door zijn kernuitstap té afhankelijk zou worden van het buitenland. De twee nieuwe gascentrales die de kernuitstap mee moesten helpen opvangen, volstaan niet meer.
Door de Russische inval in Oekraïne werd het gas bovendien peperduur. Gasgestookte elektriciteitscentrales leveren daardoor momenteel de duurste stroom van allemaal. Terwijl we in de toekomst almaar meer elektriciteit zullen verbruiken, onder meer door de elektrische auto’s en warmtepompen.
Dat dwong de regering en vooral de groenen tot een bocht. De volledige kernuitstap kwam er niet: centrales Doel 4 en Tihange 3 blijven 10 jaar langer open, tot 2035. De regering sloot daarover na lang onderhandelen een akkoord met uitbater Engie.
Windmolens en waterstof
Ook zonder de kernuitstap slaagde minister van Energie Tinne Van der Straeten erin stevig haar stempel te drukken op het energiebeleid. Zo zal België als eerste land ooit zijn offshore windmolenparken verbinden met buitenlandse parken. Dat moet ons toelaten om tegen 2030 windenergie van de Deense offshore parken rechtstreeks te importeren. Het energie-eiland, dat voor die verbindingen moet zorgen, is al in aanbouw.
Van der Straeten legde ook de basis voor een waterstofeconomie: er zijn akkoorden met het buitenland voor de aanvoer van groene waterstof, er zijn projecten voor waterstoffabrieken en gasbeheerder Fluxys is gestart met de aanleg van nieuwe waterstofpijpleidingen.
Onderzoeker UGent
"Er zijn door deze regering beslissingen genomen die het energiebeleid voor de komende 10 jaar in een plooi gelegd hebben. Er is beleid gevoerd met het oog op de lange termijn, dat was vroeger wel eens anders. De beslissing rond de kerncentrales sprong het meest in het oog, maar er zijn ook heel wat knopen doorgehakt over dingen die minder in de media gekomen zijn.
Of de ingeslagen weg de juiste is, hangt af van je visie en een echt oordeel kan je pas vellen over enkele jaren. Maar de verlenging van die 2 kerncentrales was de enige mogelijke keuze denk ik. Er was geen enkele reden om ze te sluiten buiten politieke overtuiging. Het is goed dat de technische en economische argumenten het gehaald hebben."
Begroting: dieprode cijfers
De regering moest afgelopen jaren diep in de buidel tasten om de crisissen waarmee ons land geconfronteerd werd te counteren. De coronapandemie bestrijden kostte miljarden en de overheid ving via premies en een btw-verlaging voor een groot stuk de inflatiecrisis op om de burger te sparen. Voor de gemiddelde Belg steeg daardoor de koopkracht tijdens de regeerperiode. De laagste inkomens boetten - vooral de afgelopen maanden - wel in aan koopkracht.
Een groot begrotingstekort van om en bij 40 miljard euro was het logische gevolg van al die uitgaven. De uitzonderlijke tijden vroegen om uitzonderlijke investeringen en daarom liet Europa zijn begrotingsregels los.
De belofte om na de crisis de begroting opnieuw op orde te zetten konden De Croo en co niet waarmaken. In 2023 was het begrotingstekort met ongeveer 26 miljard euro zelfs opnieuw groter dan het jaar ervoor. De staatsschuld bedraagt ondertussen 105,2 procent. Wat experts zorgen baart: de komende jaren neemt het begrotingstekort verder toe in plaats van af. En dat in tegenstelling tot andere landen die nu met een groot tekort kampen.
De nodige hervormingen om de factuur voor de vergrijzing de komende jaren te temperen kwamen er niet. Volgens experts heeft ons land dan ook geen andere keuze: de volgende regering zal zwaar moeten besparen of de belastingen gevoelig verhogen. Europa dreigt met sancties als we onze overheidsfinanciën niet tijdig op orde krijgen.
Professor economie UGent
"De uitgaven voor corona en de energiecrisis waren tijdelijk. Die crisissen zijn geen excuus meer voor de problematische situatie die we vandaag kennen.
De regering heeft geen maatregelen genomen die iets structureel veranderd hebben of die het land in staat stellen om de komende jaren richting een kleiner begrotingstekort te gaan. Vooral wat betreft de vergrijzing voelen we dat: die komt nu echt op kruissnelheid en doet de overheidsuitgaven snel toenemen.
Het klinkt niet zo als je de partijen campagne hoort voeren, maar de volgende regering staat voor een loodzware opdracht. Er zullen echt besparingen of hogere belastingen moet komen, of een combinatie van beide. Daarnaast moet de regering ook structureel dingen hervormen, maar dat voel je ten vroegste een aantal jaren later in de begroting. En het is nu dat het van Europa moet gebeuren."
Asiel en migratie: duizenden veroordelingen
"Het beleid moet humaan zijn voor iedereen, de terugkeercijfers moeten omhoog en de asielprocedures moeten veel sneller", kondigde kersvers staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) in 2020 zijn beleid aan op de radio. Hij en zijn opvolger Nicole De Moor (CD&V) slaagden er echter niet in om de situatie onder controle te krijgen.
Vooral op het gebied van opvang van asielzoekers liep het de laatste jaren mis. Tijdens deze regeerperiode kwamen er nochtans duizenden plaatsen bij. Op dit moment zijn het er zo'n 35.000, ongeveer evenveel als tijdens de piek van die asielcrisis in 2015. Maar het systeem stokt door de trage uitstroom uit de opvang. Mensen die asiel aanvragen moeten lang wachten op een beslissing.
Door het acute tekort aan plaatsen, besliste de regering om geen opvang meer te bieden aan alleenstaande mannen. Dat was volgens de regering de enige manier om te zorgen dat gezinnen met kinderen wel opvang kregen. Ons land werd voor dat gebrek aan opvang ondertussen al zo'n 9.000 keer veroordeeld.
80.000 Oekraïense vluchtelingen
De situatie staat in groot contrast met de opvang van de gevluchte Oekraïners. Via de campagne #plekvrij en met de nodige flexibiliteit wist ons land zo’n 80.000 - een veelvoud van het jaarlijks aantal asielzoekers uit andere landen - Oekraïners tijdelijke bescherming te geven.
Wat betreft de terugkeer naar landen van herkomst van personen die geen asiel krijgen en het versnellen van de procedures deed De Moor haar best, maar van een structurele verbetering is nog geen sprake. Er werd extra personeel aangeworven en het parlement keurde recent nog een nieuwe wet over zogenoemd aanklampend terugkeerbeleid goed. Of dat enig resultaat heeft, zal de toekomst uitwijzen.
Migratiewetboek
Het voornemen om een nieuw migratiewetboek op te stellen om het beleid te moderniseren is uiteindelijk niet gerealiseerd. De Moor beet zich erin vast en heeft een voorstel van 2.000 pagina’s klaar, maar de regering raakte het niet eens over inhoud. Op het Europees niveau werd dan weer wel een nieuw migratiepact gesloten, mede onder impuls van de staatssecretaris. En de EU sluit de laatste maanden aan een snel tempo akkoorden met landen aan de buitengrenzen van ons continent.
Het asiel- en migratiebeleid zette de tegenstellingen binnen de regering op scherp. Vooral Groen had moeite met het gevoerde beleid. De partij verwijt de andere partijen op te schuiven naar rechts en geen rekening te houden met de mensenrechten. Covoorzitter van Groen Nadia Naji en Vooruit-voorzitter Melissa Depraetere zijn kritisch voor hoe Vivaldi bestuurde als het gaat over migratie. In een interview noemden ze het gevoerde beleid van de staatssecretaris onomwonden "chaos".
Professor migratierecht UGent
"In zijn beleidsnota zei Mahdi dat "respect voor het internationaal recht en verdragen" de eerste krachtlijn van het beleid zou worden. Op dat vlak heeft de regering duidelijk gefaald. Al meer dan 2 en een half jaar moeten vele verzoekers om internationale bescherming op straat slapen omdat het beleid er niet in slaagt om opvang te verschaffen. Het feit dat de regering alle veroordelingen daarover naast zich neerlegt is echt zorgwekkend.
De poging om een nieuw wetboek op te stellen was verdienstelijk, al baart het me wel zorgen dat de experts die eraan meewerkten zich hebben teruggetrokken. Misschien kan het huidige voorstel van De Moor een basis zijn waarop haar opvolger kan verder werken."
Politieke analyse
VRT NWS-Journalist
De regering is in een noodsituatie tot stand gekomen. Het regeerakkoord omvatte geen duidelijk coherent plan voor na het bestrijden van de pandemie. Dat liet veel ruimte, maar net dat is nefast gebleken. Het was aartsmoeilijk om met die zeven partijen overeen te komen en akkoorden te sluiten. De regering werd geleid door een Vlaamse liberaal, maar gedomineerd door de Franstalige socialisten.
De regering probeerde van een crisisregering te vervellen naar eentje die hervormingen zou doorvoeren, maar dat is er niet van gekomen. Er zijn maatregelen genomen over de arbeidsmarkt en pensioenen, maar die zijn de naam hervorming eigenlijk niet waard. Ook de fiscale hervorming – die wel niet in het regeerakkoord stond – draaide uiteindelijk op niets uit.
De Croo heeft het als premier zeker niet slecht gedaan. Hij was in de eerste plaats een goede crisismanager en communicator, zeker in vergelijking met zijn voorganger Sophie Wilmès. Of hij als liberaal echt tevreden is met het palmares van deze regering? Dat betwijfel ik.
Bij de ministers en staatssecretarissen had je zoals steeds sterkhouders maar ook miscasts. Zo verlieten Meryame Kitir (Vooruit) en Sarah Schlitz (Ecolo) – die laatste onder druk van de oppositie – vroegtijdig de regeringsbanken. De liberalen zagen in pijnlijke omstandigheden 2 regeringsleden vertrekken: Eva De Bleeker had een aanvaring met de premier, Vincent Van Quickenborne na de aanslag op Zweedse supporters in Brussel.
Of de regering het goed gedaan heeft? Gezien de omstandigheden, zeker in het begin, misschien wel. Maar daarna zijn er niet veel potten meer gebroken. Al zal het uiteindelijk de kiezer zijn die daarover oordeelt.