De burger laat nog niet van zich horen

De democratie in Nederland mag zich verheugen in een groot draagvlak. Ruim 90 procent steunt het democratisch bestel. Wanneer het aankomt op de praktijk, daalt de waardering sterk. Een vaak gehoorde klacht is: ‘Ze luisteren toch niet naar gewone mensen’, of: ‘Ze zijn alleen maar uit op hun eigenbelang.’

Dat type klachten zal zeker niet minder worden nu het kabinet een eind heeft gemaakt aan het raadgevend referendum. Juist dat instrument was populair bij veel mensen die zich kritisch wilden uiten over de daden van het kabinet.

Dát referendum is van de baan, maar daarmee is de discussie over andere vormen van directe democratie, waarbij de burger zich rechtstreeks uitlaat over plannen of wetsvoorstellen van de overheid, niet verdwenen.

Zo is er de internetconsultatie, waarbij belanghebbenden, lobbyorganisaties en gewone burgers hun mening kunnen geven over kabinetsplannen. Het instrument bestaat al enkele jaren, maar is door de massa niet ontdekt. De Staatscommissie parlementair stelsel, die eind dit jaar met haar eindrapport komt, is positief over vormen van directe democratie, zoals de internetconsultatie. Wel roept deze commissie onder aanvoering van VVD-prominent Johan Remkes op ervoor te zorgen dat de drempel niet te hoog is om eraan mee te doen.

bar weinig

Deze zomer bracht de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) een advies uit over, onder meer, de internetconsultatie. Het adviesorgaan van het kabinet noemt dit instrument een ‘nuttige aanvulling op bestaande consultatiepraktijken in het wetgevingsproces’. Alleen, wie weet dat deze mogelijkheid bestaat? Dat zijn maar bar weinig mensen, blijkt uit onderzoek. Het gemiddelde aantal reacties op wetsvoorstellen bleef steken op vijf. ‘Dat zegt veel’, vindt Rien Fraanje, secretaris-directeur van de Raad voor het Openbaar Bestuur, een adviesorgaan van de regering en het parlement. De raad let erop of Nederland volgens de beginselen van de democratie en de rechtsstaat wordt bestuurd.

Fraanje zou de overheid willen porren er veel meer werk van te maken dit democratische instrument bekendheid te geven. ‘In potentie is het een belangrijk instrument. Voor de overheid is het vooral een kans. Er is in de samenleving veel kennis aanwezig, die kun je goed aanboren met een internetconsultatie’, meent Fraanje. Hij somt de voordelen op: ‘Het vergroot de kwaliteit van wetgeving en het draagt eraan bij het draagvlak en de legitimiteit van wetten te verhogen.’

De burger moet wel in de ambtelijke teksten duiken om er zijn of haar mening te geven. Is internetconsultatie niet een speeltje voor hogeropgeleiden? ‘Lastige vraag’, erkent Fraanje, maar ‘als dat zo is, dan hoef je dat niet per se te voorkomen. Je kunt die eenzijdigheid corrigeren door er andere instrumenten náást te zetten, zoals een burgerforum.’ Voor een burgerforum kun je heel gericht bepaalde mensen of groepen selecteren die kunnen meepraten en meedenken over overheidsbeleid.

De Raad voor het Openbaar Bestuur ziet dus wel heil in de internetconsultatie, al moet er wel wat gebeuren om het instrument te verbeteren. ‘Als je de gemiddelde Nederlander vraagt of hij op de hoogte is van het fenomeen internetconsultatie zal 95 procent zeggen “geen idee”’, zegt Pieter de Jong, senior onderzoeker bij de raad. Hij deed onderzoek naar de internetconsultatie. De Jong denkt dat een actieve inzet van de rijksoverheid kan helpen deze vorm van inspraak bekender te maken. ‘Vroeger had je Postbus 51, die kende iedereen.’

Een andere nadeel, zegt De Jong, is dat de aangeleverde teksten nogal dor zijn en voor burgers lastig te doorgronden. ‘Dat kan echt beter. Je kunt wetten echt wel op hoofdlijnen aan burgers voorleggen.’ Nu is de drempel erg hoog en zullen weinigen de horde nemen om zich uit te spreken. ‘Je ziet nu vooral dat belangenorganisaties, vaak met juristen in dienst, de moeite nemen om mee te doen aan een internetconsultatie, terwijl de gewone burger zijn stem niet laat horen.’

De Jong heeft suggesties om dit democratische middel verder op te tuigen. ‘Je kunt denken aan het interactief maken van de website, zodat mensen met elkaar in debat kunnen gaan. Nu is het eenrichtingsverkeer.’ Een andere suggestie voor een betere internetconsultatie is dat ambtenaren van een ministerie bepaalde groepen actief opzoeken en vragen om hun reactie.’ De Jong denkt aan lager- of praktisch opgeleiden die niet gauw achter de computer gaan zitten om lange lappen tekst door te worstelen. ‘In dat geval kun je via belangenorganisaties actief mensen benaderen, bijvoorbeeld ouderenbonden.’

promoten

De rijksoverheid is bezig het instrument van de internetconsultatie meer te promoten, zegt een woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid, verantwoordelijk voor deze vorm van directe democratie. Er is een werkgroep van alle ministeries bezig met een ‘Plan van Aanpak’ dat eind dit jaar gereed moet zijn. ‘Er wordt onder meer gekeken naar de inzet van sociale media om de consultatie via internet bekendheid te geven en interactiever te maken’, zegt woordvoerder Wiebe Alkema.

Ook wordt er nagedacht over de vernieuwing van de website internetconsultatie.nl. Inspiratie wordt onder meer opgedaan bij de wetgevingswebsite van de Europese Commissie. ‘Dat is een mooi voorbeeld waarbij alle informatie online wordt gezet en mensen hun mening kunnen ventileren’, zegt de woordvoerder van het ministerie.

Heeft het wel zin je uit te laten over plannen en wetsvoorstellen van de regering? Wanneer het gemiddelde aantal reacties op een internetconsultatie niet boven de vijf uitkomt, zet dat weinig zoden aan de dijk, meent De Jong. Het kan ook anders. Als voorbeeld noemt hij de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, beter bekend als de sleepwet, waarover dit voorjaar een raadgevend referendum werd gehouden. Op die wet kwamen veel reacties binnen via de consultatie. ‘Uit de Memorie van Toelichting op die wet blijkt dat de overheid iets met die reacties heeft gedaan en de wet op onderdelen heeft aangepast. Zo heeft de inbreng van de orde van advocaten zeker effect gehad op de wet.’

De overheid is verplicht een kort verslag van de internetconsultatie te maken en moet aangeven hoe de resultaten in de voorstellen zijn verwerkt. Diezelfde informatie komt ook te staan in de Memorie van Toelichting van een nieuwe wet. ?

In het regeerakkoord staat dat het kabinet vanaf 2021 een belasting op luchtvaart wil invoeren. Die belasting moet jaarlijks 200 miljoen euro opleveren. Het ministerie van Financiën verkent in een beleidsnota drie mogelijkheden om die belasting te heffen. De eerste gaat over het maken van Europese afspraken voor het belasten van vliegtuigen. De tweede is een belasting op lawaaiige en vervuilende vliegtuigen en de derde optie is het invoeren van een vliegticketbelasting. Na afloop van de consultatie, die loopt van 5 juli tot 5 september, maakt het kabinet een keus uit de drie mogelijkheden.

Op de website blijkt dat dit onderwerp wel degelijk leeft bij een breed publiek. Eind vorige week waren er al meer dan honderd reacties ingetikt. Behoorlijk wat waren van belanghebbenden, zoals KLM, Schiphol en Easyjet. Die reacties lijken gecoördineerd, want er worden vaak dezelfde teksten gebruikt. Het zal niemand verbazen dat deze insprekers weinig enthousiasme voor de nieuwe belasting aan de dag leggen. Het heeft ‘geen meerwaarde’ vinden ze en via de heffing op emissierechten wordt al voldaan aan het principe van de ‘vervuiler betaalt’.

Daar denkt mevrouw Lagendijk uit Wezep anders over. ‘Dit is het beste plan sinds jaren om belasting op vliegen te heffen, graag 21 procent btw en een hoge vliegtaks en kerosinetaks, zodat vliegen zo veel mogelijk ontmoedigd wordt. Als een deel van de mensen dan per se via het buitenland wil vliegen, moeten ze dat maar doen,’ vindt ze.

Ook Geertje Korf uit De Hoeve vindt het niet meer dan ‘logisch om vliegverkeer op eenzelfde manier te belasten als het overige verkeer’. Korf wil haar inbreng wel toelichten. Ze heeft een adviesbureau op het gebied van ruimtelijke ordening. ‘Voor mijn werk heb ik een keer meegedaan aan een consultatie van een nieuwe wet. Maar deze internetconsultatie is erg onbekend. Bij toeval stuitte ik op de beleidsnota ‘Belasting op luchtvaart’. Ik ben er echt voor gaan zitten en heb gereageerd. Ook heb ik enkele vrienden en bekenden opgeroepen dat te doen.’

Volgens Korf is het ongebruikelijk dat een beleidsnota wordt voorgelegd aan het publiek. ‘Eigenlijk is het een soort poll.’ Ze vindt dat de overheid veel meer bekendheid moet geven aan deze mogelijkheid van inspraak. Dat de consultatie precies in de zomermaanden plaatsvindt, komt haar Korf een beetje verdacht over. Het verbaast haar dat actiegroepen, zoals Milieudefensie, zich nog niet hebben geroerd op de website.

Verwacht ze iets van de internetconsultatie? ‘Ik ben daar wat sceptisch over. De consultatie is niet heel toegankelijk, je moet behoorlijk thuis zijn in technisch ambtelijk jargon. Dat jargon is niet voor iedereen te doorgronden. Ik verwacht dat mensen ook hun emoties van zich af willen schrijven. Dat is voor de ambtenaren die het moeten verwerken, weer lastig of juist een reden die emoties te negeren. Ik vind dat de regering die emoties serieus moet nemen en op waarde moet schatten.’