Direct naar artikelinhoud
May neemt ontslag

Hoe de ondergang van kamikazepremier Theresa May tot stand kwam

May tijdens een informele EU-top in Salzburg op 20 september 2018.Beeld Getty Images

Theresa May biedt op 7 juni haar ontslag aan aan de koningin. Onvermoeibaar bouwde ze aan het grootste Britse politieke project van na de Tweede Wereldoorlog. Haar gebrek aan politiek inzicht brak Theresa May op. Juist in een tijd waarin de Britten snakten naar een inspirerende leider, kregen ze een robot.

Mays ondergang begint op woensdagavond 20 maart 2019. Na weer een dag in het tegenstribbelende Lagerhuis, waar wordt gesmeekt om haar aftreden of in ieder geval een beetje flexibiliteit, wordt de premier snel in de Jaguar naar Downing Street 10 gereden. May is moe, boos, en gefrustreerd, maar toch wil ze de natie toespreken, mooi op tijd voor het tienuurjournaal. 

De tijd ontbreekt om de korte verklaring, geschreven door een assistent, van tevoren goed en nuchter door te lezen. In de zaal zitten journalisten, maar de echte toeschouwers zijn de Britten, met name de 17,4 miljoen brexitstemmers.

“De vertraging grijpt mij persoonlijk enorm aan”, klinkt het, “en dit weet ik absoluut zeker: u, het publiek, heeft er genoeg van, u bent moe van de interne twisten, u bent moe van de politieke spelletjes en achterhaalde procedurele relletjes.”

Lagerhuisleden, die van haar eigen Conservatieve Partij voorop, zitten ademloos te luisteren naar deze Trumpiaanse aanval van de premier op het parlement, een aanval op de mensen die ze nodig heeft bij de stemming over haar akkoord. Ze uit geen zelfkritiek en voelt niet aan hoe slecht dit zal vallen. Is er een beter bewijs denkbaar van haar bunkermentaliteit?

Gebreken

Dit eigen doelpunt was de zoveelste fout die May had gemaakt in het brexitproces. Als een nieuwe Margaret Thatcher was Theresa May op 13 juli 2016, drie weken na het EU-referendum, over de drempel van Downing Street 10 gestapt. Waar de cheerleaders van de brexit het hadden laten afweten, was het aan de voormalige partijvoorzitter en minister van Binnenlandse Zaken om de brexit in goede banen te leiden. Het begin van een lijdensweg die drie jaar zou gaan duren. 

May en haar echtgenoot Philip John tijdens haar aantreden als premier op 13 juli 2016.Beeld AFP

May oogstte lof voor haar onvermoeibaarheid en doorzettingsvermogen, maar uiteindelijk bleken deze eigenschappen bij lange na niet genoeg om haar vele gebreken te camoufleren.

Haar gebrek aan inlevingsvermogen en empathie bijvoorbeeld. Vanaf het begin beschouwde ze de Europese burgers op het eiland als ruilmiddel bij de brexitonderhandelingen, terwijl ze hun beter had kunnen garanderen dat ze ongeacht de uitkomst zouden kunnen blijven. Toen de onderhandelingen met Brussel eind 2017 stukliepen, was “Dat is dan jammer voor de Europese burgers” haar eerste, veelzeggende reactie. Het verraadde ook iets anders: het terugdringen van immigratie was haar grote missie als minister op Binnenlandse Zaken geweest. Dat streven mislukte mede door het EU-lidmaatschap.

Officieel is May voor Remain bij het referendum, maar liever dan campagne te voeren blijft ze op het vinkentouw zitten, loerend op het premierschap. Of ze voor of tegenbrexit was, dat is nooit duidelijk geworden. Voor May was het vooral een manier om Europese immigratie te beperken, iets waar ze op Binnenlandse Zaken nooit de kans voor heeft gekregen. Dat betekent vanaf het begin dat ze gaat voor een harde brexit: geen lidmaatschap van de interne markt, noch van de douane-unie. Hoewel de overwinning van Leave nipt was – 52 tegen 48 procent – behandelde ze de zege op klassiek Britse wijze: the winner takes it all.

Autocratisch

Op Binnenlandse Zaken overleefde ze door haar autocratische werkwijze, genadeloos als de hartenkoningin in Alice in Wonderland. Beslissingen nam ze het liefst alleen of in samenspraak met enkele vertrouwelingen. Luisteren, overleggen en samenwerken behoren niet tot haar kwaliteiten, zo blijkt ook bij de brexit. 

Het verklaart ook haar juridische strijd, tot de hoogste rechters aan toe, tegen het voorstel om de volksvertegenwoordiging aan het einde van het brexitproces een ‘betekenisvolle’ stem te geven. Hiermee verspeelt ze kostbare tijd, tijd die beter had kunnen worden gestoken in het voorbereiden van een no-deal-brexit.

In maart 2017 maakt ze een nieuwe inschattingsfout: het uitroepen van artikel 50 zonder dat er een brexitstrategie klaarligt, iets dat wordt afgeraden door onder meer de brexitstrateeg Dominic Cummings. Vanaf 29 maart 2017 moet Londen binnen twee jaar een vertrek regelen, met een regering waarvan de ene helft voor de brexit en de andere helft tegen is. 

Al snel wordt duidelijk hoe moeilijk dit zal zijn. Na twee jaar moet May met hangende pootjes naar Brussel om alsnog uitstel te vragen. Van alle vernederingen die May in 34 maanden heeft moeten doorstaan, zou dit de diepste worden.

May ontvangt de Amerikaanse president Trump, 13 juli 2018.Beeld REUTERS

Fatale beslissing

Kort na het versturen van de artikel-50-brief maakt de premier de onderneming nog moeilijker. Op eigen houtje, of hooguit in samenspraak met haar trouwe echtgenoot, neemt ze begin april een fatale beslissing, voortgekomen uit overmoed: het uitschrijven van verkiezingen om haar mandaat te vergroten. Probleem: May blijkt een beroerde campagnevoerder te zijn, en haar rivaal Jeremy Corbyn juist een uitmuntende. Het wreekt zich dat ze niet was gekozen maar gekroond als leider van de partij. Bij een echte strijd om het leiderschap zouden haar gebreken als communiceerder en teamspeler eerder aan het licht zijn gekomen.

My way or no way, lijkt haar strategie te zijn.

Nadat ze haar meerderheid op 8 juni 2017 heeft verloren, laat ze het na om naar Labour te gaan voor een regering van nationale eenheid. Net als bij haar voorganger gaat het partijbelang voor. Meer nog dan David Cameron is May gehecht aan de partij. Daarom haast ze zich, zonder de koningin op de hoogte te houden, naar de Noord-Ierse Unionisten (DUP) waarmee ze een kostbaar gedoogakkoord sluit. 

Voor de EU is dit de ideale ontwikkeling: nu kan het van de grens tussen Ierland en Noord-Ierland een middel maken om de Britten binnen de douane-unie te houden en de brexit daarmee zinloos te maken. Het sluiten van vrijhandelsakkoorden is immers de ‘brexitbonus’.

Noord-Ierland groeit uit tot het grote probleem. Des te groter is de verbazing bij de EU wanneer May begin december 2017 zonder ruggespraak met de Noord-Ierse gedoogpartner naar Brussel komt om een scheidingsakte af te handelen. DUP-leider Arlene Foster fluit haar meteen terug. 

Een paar weken later keert May terug in de Belgische hoofdstad om daar akkoord te gaan met de beruchte backstop: de noodoplossing die de Britten bij de douane-unie houdt zolang de Ierse grens een probleem blijft. Het typeert haar onderhandelingsstrategie, die door een Britse journalist kortweg is samengevat als: ‘Nee, nee, nee, oke dan.’ 

Wat het ook typeert is haar drang om alles alleen te doen. ‘Zou ze ooit een teamsport hebben beoefend?’, vroeg een brievenschrijver zich af in The Daily Telegraph.

Sfinx

Alsof de brexit al niet genoeg problemen veroorzaakt, vallen er skeletten uit de kasten van Binnenlandse Zaken. Het blijkt dat West-Indische immigranten die decennia geleden geheel legaal naar het moederland zijn gekomen, van de ene op de andere dag illegaal zijn dankzij het harde immigratiebeleid van minister May destijds. Het kost haar opvolger en vertrouweling Amber Rudd haar baan. 

May raakt verder verzwakt doordat twee ministers worden meegesleurd in de #MeToo-wind. De angst voor een socialistische regering komt haar goed uit, gezien haar zwakke positie. Geen Conservatief zit op haar val en nieuwe verkiezingen te wachten; een terugkerend thema.

Aan de andere kant beginnen ook brexiteers hun vertrouwen te verliezen. Na de publicatie van het Chequersvoorstel (waarin het VK nauw verbonden blijft met de EU, inclusief een gezamenlijke vrijhandelszone voor goederen) op 6 juli 2018 stapt brexitminister David Davis op, kort daarna gevolgd door Boris Johnson. Beiden hebben gelijkluidende klachten: ze hebben steeds minder te zeggen over de brexit. 

De departementen van brexit en Buitenlandse Zaken worden door May op een afstand gehouden. Wat de brexit aangaat, vertrouwt ze alleen haar onderhandelaar Olly Robbins, een eurofiel. Ook in Brussel klinken klachten over de geheimzinnigheid van May.

De sfinx, werd haar bijnaam.

24 oktober 2018: May verwelkomt koning Willem-Alexander en koningin Màxima op Downingstreet 10.Beeld REUTERS

Minachting

Hoe dichterbij de brexit komt, hoe pijnlijker de spagaat tussen remainers en brexiteers. May probeert beide kampen te vriend te houden en tegen elkaar uit te spelen, een tactiek die steeds duidelijker wordt. In het Lagerhuis begint haar regering alle records te breken waar het gaat om verloren stemmingen, zowel qua aantal als qua grootte van de nederlagen. Binnen haar kabinet breekt anarchie uit omdat ze geen enkele autoriteit meer heeft om ministers te ontslaan of zelfs te dwingen voor of tegen een amendement te stemmen. Zelfs May stemt een keer tegen haar eigen motie.

Ondertussen is de regering-May al via een motie op de vingers getikt voor “minachting van het parlement”. Uniek.

Onverstoorbaar blijft ze geloven in haar akkoord, zich beroepend op de wil van het volk, althans 52 procent daarvan. Ze heeft niet voor niets de bijnaam Maybot gekregen: ze lijkt voorgeprogrammeerd en heeft niet het vermogen van koers te veranderen, juist in een tijd die flexibiliteit en creatief denken vereist. 

Om haar platitudes – “Brexit is brexit”, “strong and stable”, “nothing has changed” – wordt vooral gelachen. Ze bedrijft politiek zoals haar cricketheld Geoffrey Boycott: stug en saai. Veelbeschreven zijn haar communicatieve beperkingen. De ongemakkelijke stiltes die ze kan laten vallen, en de dodelijke blikken die ze kan werpen. 

Autistische trekjes

Onderzoekers van de Universiteit van York hebben de optredens van May zelfs op wetenschappelijke wijze geanalyseerd, om tot de conclusie te komen dat geen Britse premier zo veel vragen heeft ontweken als May. Ze blijkt een geheel eigen techniek te hebben. ‘Ik beantwoord de vraag’, onthult ze op een gegeven moment tijdens een Lagerhuisdebat, ‘op de manier die ik heb gekozen om te beantwoorden.’ Het roept associaties op met Alice in Wonderland. Juist in een tijd waarin het land snakt naar een leider die kan inspireren, zit het opgescheept met een leider die autistische trekjes vertoont.

Soms toont ze, op advies, haar menselijke kant, bijvoorbeeld door op Abba’s Dancing Queen te dansen voor een congrestoespraak of tijdens een ‘gezellig’ televisie-interview te openbaren dat haar man Philip elke week de vuilnis buitenzet (‘That’s a boys’ job’).

Onbedoeld menselijk zijn de kuch- en hoestpartijen waar ze twee keer tijdens cruciale optredens door wordt overvallen. Op een dag verraste ze het Lagerhuis door de term ‘Simples’ te gebruiken in een antwoord waarbij ze een Schots Lagerhuislid adviseert om voor haar deal te stemmen. De frase is afkomstig van televisiespotje waarin een aardmannetje een prijsvergelijkingswebsite aanprijst. 

Maar simpel is het gevecht voor haar akkoord allerminst, te meer omdat haar akkoord wordt gezien als een Brussels dictaat waar haar naam onder staat. Onder druk gezet door de brexiteers binnen haar partij, de oppositie en Brussel, beseft ze dat de enige manier om haar akkoord goedgekeurd te krijgen het ultieme offer is: haar premierschap. 

Aanvankelijk blijkt zelfs dat niet genoeg te zijn. May stelt voor om af te treden als het Lagerhuis met haar brexitakkoord instemt, maar krijgt ook daar niet genoeg stemmen voor. ‘Ze miste het zwaard waarin ze probeerde te vallen’, smaalt de Schotse eerste minister Nicola Sturgeon. Nooit eerder heeft een politicus zijn of haar vege lijf gered door een stemming over het eigen aftreden te verliezen, een teken van deze opmerkelijke tijden. 

Kamikaze

Wanneer haar akkoord, op de dag van de oorspronkelijke vertrekdatum van 29 maart, voor de derde keer is weggestemd, keert ‘Continuity May’ zich in wanhoop tot oppositieleider Jeremy Corbyn. Met deze toenadering tot een man die door Mays partijgenoten wordt gezien als een marxist, vervreemdt ze zich nog verder van haar partij. ‘Onze kamikazepremier heeft haar eigen partij de oorlog verklaard’, constateerde commentator Allister Heath in The Daily Telegraph. Met de belofte om met Labour te spreken, bedelt May in Brussel om nader uitstel. De Europese leiders geven een extra half jaar.

De rekening voor de hapsnap-politiek met betrekking tot de brexit kwam kwam snel, in de vorm van een enorme nederlaag voor de Conservatieven, begin mei, tijdens de plaatselijke verkiezingen. Onverstoorbaar verklaarde May dat de kiezers hebben aangegeven dat ze een brexitakkoord willen. Het koor dat om haar vertrek schreeuwt zwelt aan, maar May begint te lijken op een klimaatactivist die zichzelf vastlijmt aan een gebouw, in dit geval Downing Street 10. Ondertussen rennen Conservatieve kiezers massaal naar de brexitpartij van Nigel Farage. De naam May is even giftig als die van Tony Blair bij de Corbynista’s.

Ze probeert macht te tonen door minister van Defensie Gavin Williamson te ontslaan na een vermeend lek over Mays plannen om het omstreden Chinese bedrijf Huawei te betrekken bij de ontwikkeling van een 5G-netwerk. Het ontslag van de man die haar in het zadel heeft geholpen is het werk van haar kabinetssecretaris Mark Sedwill, die ze nog kent van haar tijd op Binnenlandse Zaken. Net als aan het begin van haar premierschap luistert ze alleen naar enkele vertrouwelingen. En naar haar echtgenoot Philip. Waar Thatchers eega Denis haar ooit adviseerde om de gelopen strijd te staken, moedigt Philip haar aan verder te gaan.

Ze is niet meer dan een ‘lame duck’, zoals de Engelsen het noemen. Een zombie. Toehoorders kijken er amper van op wanneer partijgenoten in het Lagerhuis haar vertrek eisen. Na een inspiratieloos vragenuurtje met John Crace van The Guardian merkt de journalist op dat de Maybot op reservebatterijen draait. ‘Wat een brutaliteit’, reageert hij wanneer May de Lagerhuisleden een ‘gelukkige’ Mental Health Awareness Week wenst, ‘aangezien niemand de geestelijke gezondheid van de natie meer schade heeft berokkend dat de premier zelf.’ Als ze nog langer aanblijft, aldus Crace, is het hele land aan valium toe.

Ineenstorting

De Conservatieve Partij, ondertussen, staat op het punt van geestelijke ineenstorting. Halverwege mei grijpt de partij in en stuurt de spreekwoordelijke mannen in grijze pakken naar Downing Street 10 om te zeggen dat May voor eind juni weg moet zijn. In tranen smeekt May tevergeefs voor een paar maanden respijt. Ze krijgt een paar weken, maar zelfs dat haalt ze niet. Met haar jongste brexitvoorstel, waarin een mogelijkheid tot een tweede referendum verborgen zit, weet ze niet alleen vijanden, maar ook vrienden van zich te vervreemden. Een dag later besluit de partij de leider uit haar lijden te verlossen.

Theresa May zal de boeken ingaan als een plichtgetrouwe dienaar van het volk, die een slechte hand beroerd speelde. Typerend zijn de foto’s in de maandagkranten waarop te zien is dat ze met echtgenoot Philip naar de zondagsmis gaat, een symbool van haar devotie. Dat deze dochter van een anglo-katholieke priester het beste met het land voor heeft, valt amper te betwijfelen. Ze is een goed persoon, maar gespeend van het vermogen haar zwakheden te herkennen. 

Het brexitproces vereiste een buitengewone, inspirerende leider. Dat was May allesbehalve.

May na het geven van een verklaring voor Downingstreet 10.Beeld REUTERS