Stop nu eens met lekker 'jezelf zijn'

We raakten de afgelopen week allemaal een beetje in de war door de manier waarop Donald Trump over de wereld trok. Eén ding moet daarbij gezegd: hij was wel helemaal zichzelf. En misschien heeft de vrije wereld daarmee ook wel de leider die ze verdient.

Je kunt elke cultuur langs een meetlat leggen die loopt van 'collectief' naar 'individueel'. In een collectieve cultuur is het individu ondergeschikt aan de groep. In Afrika zijn er bijvoorbeeld stammen waarbij zelfs het hebben van een eigen naam niet tot de gebruiken hoort. Daar heeft het collectief het geheel van het individu gewonnen.

Aan de andere kant van het spectrum vinden we culturen die meer op het individu gericht zijn. Daar staat het persoonlijke belang meer centraal. Daarom komen er in die culturen bij huwelijksproblemen bijvoorbeeld meer scheidingen voor en zijn er verzorgingstehuizen zodat je niet zelf voor je bejaarde ouders hoeft te zorgen. Kortom, het is de cultuur waarin 'jezelf kunnen zijn' hoog in het vaandel staat. Zoals bij ons.

Zelfbewustzijn

Maar misschien moeten we dat belang van 'jezelf zijn' eens herzien. Om maar een goede reden te noemen: het merendeel van onze sociale vaardigheden is er expliciet op gericht dat we juist níét onszelf zijn. Dus dat je níét meteen toetert, voordringt of je ergert als je even op iemand moet wachten. Wees dan toch maar even iets minder jezelf.

De menselijke soort is er ook helemaal niet op ontworpen om zichzelf te zijn. Wij zijn geen dieren die simpelweg het voorgeprogrammeerde gedragsprogramma van een instinct hoeven te volgen. Wij hebben een zelfbewustzijn meegekregen, en dat wil zeggen dat we het ene kunnen voelen, terwijl we ervoor kiezen het andere doen. 

Je kunt bijvoorbeeld ongeduld voelen, maar besluiten toch even rustig af te wachten. We kunnen onszelf afremmen. Onze hele beschaving is zelfs op het afremmen van onze impulsen gebouwd. Beschaafde mensen zijn dan ook niet zichzelf, maar passen zich aan. En in die aanpassing zit misschien ook meteen de remedie tegen het gif van dat steeds jezelf zijn. 

Maar het is een andere aanpassing dan je wellicht zou verwachten. Het gaat in onze sociale omgang niet om 'wees jezelf', maar om 'stuur jezelf'. In plaats van onszelf te zijn, kunnen we beter onderzoeken wat we in ons contact met anderen belangrijk vinden en ons gedrag daarop afstemmen. We passen ons hierbij dus niet aan iemand anders aan, maar aan ons eigen hogere ideaal.

Het is dan ook een teken van sociale intelligentie om van alle mogelijke versies van 'jezelf' op zoek te gaan naar degene die je het liefst voor je medemens wilt zijn. Ikzelf bijvoorbeeld verblijf graag in het gezelschap van mensen die ervoor kiezen niet te zeggen dat je 'vrouwen het beste gewoon bij hun kutje pakt'. Je hoeft namelijk niet alles te zeggen wat je denkt en zeker niet alles te doen wat je voelt. Je hebt altijd een keuze.

Ideële armoede

Sociabiliteit bijvoorbeeld (de mate waarin je voor anderen prettig in de omgang bent) is voor een groot gedeelte ook gewoon een keuze. Je kunt best besluiten aardiger te zijn, als je dat voor jezelf belangrijk maakt en je gedrag daar vervolgens gewoon op aanpast. Daar is niets mis mee, en als je verstandig bent, doe je dat ook. 

Onderzoek van professor Ruut Veenhoven heeft jaren geleden al laten zien dat sociabiliteit werkelijk bijdraagt aan je persoonlijke geluk. Dus door juist niet helemaal jezelf te zijn, maak je niet alleen anderen, maar ook jezelf gelukkiger.

De conclusie: als je bij iemand die te veel zichzelf is aan zijn korstje krabt, bloedt hij al snel egoïsme, zelfverheerlijking en ideële armoede. Helaas kom je daar in onze steeds sterker geïndividualiseerde cultuur vaak ook makkelijk mee weg. Sterker nog, je kunt er de baas van de vrije wereld mee worden.

Deze bijdrage verscheen eerder in de Volkskrant.