De eerste week van Donald Trump: alles, overal, tegelijkertijd

Woensdag wandelde Stewart Rhodes het Capitool binnen in Washington DC, uitgenodigd door een congreslid. Dat is op zijn minst opmerkelijk te noemen.

Twee dagen daarvoor had Rhodes nog in de gevangenis gezeten voor de rol die hij had gespeeld in de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021. Als leider van de extreemrechtse Oath Keepers kreeg hij één van de zwaarste straffen, 18 jaar cel, wegens samenzwering tegen de staat. 

Op zijn eerste dag als 47e president van de Verenigde Staten gaf Donald Trump gratie of strafvermindering aan Rhodes en bijna 1.600 andere relschoppers. Met één handtekening maakte hij een einde aan een van de grootste inspanningen die de Amerikaanse justitie ooit ondernam. 

Trump had dit aangekondigd. Hij zou op dag 1 iets doen voor wat hij "de gijzelaars van 6 januari" was gaan noemen. Toch stonden velen, ook Republikeinen, ervan te kijken. Zelfs de meest gewelddadige Capitoolbestormers kregen gratie. De Republikeinse senator Lindsey Graham noemde het al openlijk een vergissing. 

Het toonde meteen hoe Donald Trump zal regeren: ontketend, met veel machtsvertoon en een onweerstaanbare drang om te shockeren. Zelfs wetten en grondrechten houden hem niet tegen om zijn plannen uit te voeren. 

Tegelijk toonde hij hoe fragiel normen en tradities zijn. Dat voelde erg herkenbaar, net als de vele speeches en de geïmproviseerde persmomenten. Zelfs de Diet Coke-knop op zijn bureau in het Oval Office was terug, zodat de president op eender welk moment zijn lievelingsdrankje kan bestellen. 

Hij bracht meteen ook meer show terug, het presidentschap als een tv-productie. Zijn eerste decreten ondertekende hij in een sportarena, omringd door 20.000 enthousiaste supporters. Mensen vielen over elkaar heen op het moment dat Trump de zwarte stiften waarmee hij de decreten had ondertekend, het publiek in gooide. Of we Joe Biden dit ooit hebben zien doen, vroeg hij. Eerlijk gezegd niet, nee.

Wat we ook nog nooit gezien hadden, was hoe de inkomende president, de vertrekkende president de grond inboorde waar hij bij zat. En dat tijdens de inauguratiespeech die plaatsvond in de rotonde van het Capitool, waar ongeveer 4 jaar daarvoor zijn supporters zich een weg naar binnen hadden geforceerd.

De duizenden Trumpsupporters die ik zag in Washington DC konden niet gelukkiger zijn. Het land komt terug op het juiste spoor, vonden ze. De neergang was gestopt. Er sijpelde vaak een gevoel van genoegdoening in door, revanche bijna.

Donald Trump zegeviert, na wat zij zagen als een onterechte heksenjacht van 4 jaar lang. “Daddy’s home”, riepen ze. Als een feniks uit de as verrezen. En ze hebben gelijk, het is een politieke comeback zonder voorgaande. 

Wat ik veel minder zag, was protest. Acht jaar geleden vond de dag na de eerste inauguratie van Donald Trump, de Women’s March plaats. Op dat moment de grootste betoging ooit in DC, met meer dan 400.000 deelnemers. Ik zat die dag meer dan een uur vast in de metro, omdat alle stations verzadigd waren met mensen.

Dit jaar vond er weer zo’n protest plaats, omgedoopt tot People’s March, 2 dagen voor de inauguratie. Nog steeds een stevige betoging, maar wel ongeveer 10 keer minder mensen. De metro’s konden het prima slikken.

In zijn inauguratiespeech liet Trump doorschijnen dat zijn presidentschap onderdeel is van een goddelijk plan. Veel van zijn supporters geloven dat ook, en herhaalden het tegen mij. Na een week kan het inderdaad lijken alsof Donald Trump een niet te stoppen kracht is.

Dat is ook nadrukkelijk het beeld dat Trump en zijn entourage willen uitdragen: hier is een president die met tomeloze energie en ambitie doet wat hij belooft. Trump zelf zei in kenmerkende stijl dat geen enkele president ooit een betere eerste week heeft gekend dan hijzelf.

In die eerste uren stapte Trump (opnieuw) uit het klimaatakkoord van Parijs, riep de noodtoestand uit aan de grens met Mexico, zond er militairen heen en maakte asielaanvragen praktisch onmogelijk.

Hij stopte diversiteitsprogramma’s in overheidsinstellingen, kondigde aan uit de Wereldgezondheidsorganisatie te stappen, bepaalde dat man en vrouw de enige twee door de overheid erkende geslachten worden en gaf de aanzet om het geboorterecht op burgerschap te beperken. 

26 presidentiële decreten op de eerste dag, geen enkele president deed het hem voor. Dit presidentschap is erg goed voorbereid. Er is 4 jaar lang gesleuteld en getimmerd.

Trump komt met ervaring aan de start, omringd door trouwe gelijkgezinden. Het openingssalvo moest indrukwekkend zijn, bedoeld om te overweldigen. Move fast and break things, zoals Meta-topman en Trump-bekeerling Mark Zuckerberg ooit zei.

Mijn voorganger Björn Soenens had ervoor gewaarschuwd: verwacht alles, overal, tegelijkertijd. Een erg accurate beschrijving voor de eerste week van Trump 2.0.

Ook al was het verwacht, het bleek een hele opdracht om overal voldoende aandacht aan te besteden. Zonder twijfel is dat onderdeel van de strategie. Maar aandacht is geboden. Veel van wat hij in één week heeft voorgesteld breekt normen, tradities of wetten. 

In veel gevallen leek de methode van Trump simpel. Trouw en steun werden beloond, dat kunnen de relschoppers van 6 januari bevestigen. Kritiek of tegenstand worden in sneltempo afgestraft. Zo nam hij meteen de beveiliging weg van zijn vroegere adviseur John Bolton en zijn voormalige minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo.

Allebei werden ze met de dood bedreigd door Iran. Maar helaas voor hen zijn ze ook op een slecht blaadje komen te staan bij Donald Trump. Het is in de gaten houden of hij op termijn ook achter Democratische tegenstanders aan gaat. Niet iedereen heeft immers preventieve gratie gekregen van Joe Biden.

Er werden meteen ook veldslagen begonnen in de cultuuroorlog. Man en vrouw zijn vanaf nu de enige door de overheid erkende geslachten. En in zijn poging om de VS te redden van wat hij de 'woke'-ideologie noemt, stopte hij meteen de programma’s die voor meer diversiteit zorgen bij overheidsdiensten.

Die programma’s moesten kansen verhogen voor mensen die niet blank zijn, niet hetero zijn, niet man zijn. Trump en zijn achterban noemen die programma’s discriminerend en schadelijk. Vanaf nu zal het selectieproces kleurenblind zijn en enkel gebeuren op basis van merite, zei Trump. 

In schijnbare tegenspraak daarmee neemt Donald Trump enkel personeel aan dat hem compleet trouw is. Wie het niet met hem eens is, loopt dan weer een groot risico ontslagen te worden.

Die zuivering van het overheidspersoneel is al ingezet. Trump ontsloeg op staande voet 18 inspecteurs die instaan voor intern toezicht in verschillende overheidsdepartementen. Daar breekt hij ook al de wet, want hij negeerde de verplichte opzegtermijn van 30 dagen.

Als er één woord is dat Donald Trump graag hoort, dan is het 'tariffs': importheffingen. Op inauguratiedag zei hij dat enkel ‘god’, ‘religie’ en ‘liefde’ mooiere woorden zijn.

Die importbelastingen zijn voor Trump een soort van Zwitsers zakmes, een instrument waar je van alles mee kan bereiken: buitenlandse bedrijven meer in de VS laten produceren, Europa meer Amerikaans gas laten kopen, mensen- en drugssmokkel vanuit Mexico een halt toeroepen of Colombia dwingen om uitgewezen migranten terug te nemen. 

De transactionele president is terug: voor wat, hoort wat. De startpositie is onredelijk tot ronduit vijandig, zelfs tegenover bevriende landen en historische partners. Maar kom tegemoet aan zijn eisen, en hij wordt misschien wat vriendelijker. 

Trump herhaalde in Davos zijn recente, grotere eis aan NAVO-bondgenoten om hun defensie-uitgaven te verhogen naar 5 procent van het BNP, voor de meeste Europese landen een zo goed als onhaalbaar cijfer. Hoe zal dat de houding van de VS binnen de NAVO beïnvloeden? Wat van groot belang is voor de verdere afwikkeling van het conflict tussen Oekraïne en Rusland. 

Trump zelf vertoont sinds kort een opmerkelijke veroveringsdrang. Hij zet NAVO-bondgenoot Denemarken onder druk om Groenland te verkopen, om zo te kunnen profiteren van de strategische locatie en de grondstoffen daar. Hij gaf aan het Panamakanaal opnieuw te willen controleren. Hij zei van Canada de 51e staat te willen maken. Hij doopte op eigen houtje de Golf van Mexico om in de Golf van Amerika.

Geld noemde Donald Trump niet als één van zijn lievelingswoorden. Maar het valt niet te ontkennen dat hij ook daarvan houdt. De rol van geld en persoonlijke verrijking waren ook iets wat de aandacht trok de afgelopen week.

Drie dagen voor hij president werd, lanceerde Donald Trump zowaar een cryptomunt die zijn naam draagt. Een dag later kwam er nog een, genoemd naar zijn vrouw Melania.

Ze hebben geen enkele waarde, maar mensen die Trump steunen, of bij hem in de gunst willen komen, kunnen die munten wel kopen. Niet alleen heeft dit Trump in enkele dagen tijd al ettelijke miljarden dollars opgeleverd. Het opent mogelijk ook een deur richting corruptie.

Trump heeft daarnaast de rijkste Amerikanen toegang bezorgd tot de macht. Het gaat niet enkel over first buddy Elon Musk, Trump heeft 13 miljardairs benoemd op politieke posten. Andere miljardairs als Jeff Bezos (Amazon), Mark Zuckerberg (Facebook), Sundar Pichai (Google) en Tim Cook (Apple) kregen prominente zitplaatsen tijdens zijn inauguratie.

Enkele jaren geleden liepen veel techbedrijven in Silicon Valley nog te pronken met hun progressieve bedrijfscultuur. Dit jaar schroefde Mark Zuckerberg het diversiteitsbeleid binnen Facebook terug, schafte hij het factcheckteam af en werden berichten over abortuspillen plots niet meer getoond op Instagram.

Geld levert hen toegang. Maar niet enkel het geld van de technologiebonzen is van nut. Ook de producten in hun portfolio, die kunnen dienen om het publieke debat te kneden. Speciale vermelding hier voor TikTok, het sociale mediabedrijf waarvan de CEO ook aanwezig was op de inauguratie.

De Chinese app werd beschouwd als een gevaar voor de nationale veiligheid wegens spionagerisico en buitenlandse beïnvloeding. Het Congres verbood de app (onder impuls van Trump, nota bene), tenzij die verkocht wordt aan de Amerikanen. Het Hooggerechtshof bevestigde die wet. Donald Trump besliste anders: per presidentieel decreet gaf hij TikTok een levenslijn, flagrant in strijd met de wet.

Een vraag is ook of het de miljardairs zullen zijn die de economische zorgen van de gewone Amerikaan kunnen wegnemen? Verlies aan koopkracht was naast immigratie het grote verkiezingsthema. Maar daar hebben we de afgelopen week heel weinig voorstellen tot oplossing over gehoord. Integendeel, het uitzetten van immigranten en de importheffingen kunnen mogelijk opnieuw stijgende prijzen veroorzaken. 

De nieuwsstroom was overweldigend afgelopen week. En dat zal de komende 4 jaren wellicht zo blijven. Dat leerde Trumps eerste ambtstermijn al. Maar wat we daar ook van kunnen afleiden, is dat niet alles van wat Trump deze week heeft afgekondigd en ondertekend, ook een permanente realiteit zal worden.

Presidentiële decreten zijn geen robuuste wetten. Ze kunnen ook met één handtekening teruggedraaid worden door een volgende president. En ze kunnen juridisch aangevochten worden. We zagen dit al meteen na zijn beslissing om het geboorterecht op burgerschap aan te passen.

Kinderen die op grondgebied van de VS worden geboren, hebben recht op burgerschap. Dat staat in het 14e amendement van de Grondwet beschreven. De president kan niet zomaar bevelen de Grondwet te negeren of veranderen. Staten en mensenrechtenorganisaties stapten al naar de rechtbank.

Een rechter in Seattle heeft Trumps decreet tijdelijk een halt toegeroepen, wegens duidelijk ongrondwettelijk. De start van een juridische strijd die wellicht richting het Amerikaanse Hooggerechtshof gaat. Het Congres kan wel zo’n grondwetswijziging doorvoeren, maar daarvoor is een tweederdemeerderheid nodig in beide kamers én goedkeuring door drie kwart van de staten. Dat is een heel erg hoge drempel.

Meer duurzame wetten moeten door het Huis van Afgevaardigden en de Senaat worden goedgekeurd. De plannen van Trump kosten ook geld, en dat geld moet door het Congres worden toegewezen. De overmacht die de Republikeinen daar hebben is veel kleiner dan Donald Trump doet uitschijnen.

Het zal politieke handigheid vergen om daar zijn beleid in wetten te gieten en goedgekeurd te krijgen. Niet alles wat Trump voorstelt, wordt unaniem gesteund onder Republikeinen. En zijn handelen als alleenheerser, kan op termijn ook wrevel veroorzaken bij Congresleden die hun grondwettelijke opdracht uitgehold zien. 

Maar op dit moment zit Trump nog in de 'honeymoonperiode'. De Republikeinse Congresleden lijken niet geneigd om de president veel in de weg te leggen. En niet alleen heeft Trump een stevige greep op de Republikeinse partij, hij kan ook steunen op een Hooggerechtshof dat grotendeels in zijn kamp zit.

Trump bouwt aan een kabinet en overheidsapparaat waar trouw aan hem voorop staat, en hij heeft banden gesmeed met techmiljardairs die het publieke discours kunnen kneden. Het is een beschrijving van een situatie die uit een handboek voor dictators kan komen.

Het zijn allemaal elementen die de zelfzekerheid van Trump in zijn eerste week verklaren, en waarom hij zo fel en snel uitpakt met zijn beleid.

Een andere verklaring is dat de klok tikt. Het is zijn laatste ambtstermijn. Over minder dan twee 2 jaar zijn er alweer tussentijdse verkiezingen, wat de machtsbalans opnieuw kan veranderen. Daarna gaat de aandacht al snel schuiven naar de volgende presidentsrace. De kans bestaat daarom ook dat hij nu op het toppunt van zijn macht staat. 

Maar wat er ook gebeurt, Donald Trump heeft zich in deze eerste week kunnen tonen zoals hij dat wilde. Zijn kiezers hebben een krachtige leider gezien die de gevestigde orde op z’n kop durft te zetten. Of al zijn beslissingen ook helemaal worden uitgevoerd is niet zeker. Maar als dat niet zo is, kan Donald Trump de schuld elders leggen. Hij heeft gedaan wat hij beloofde.