Direct naar artikelinhoud
Wetenschap

Pas tijdens de Verlichting werd ‘ras’ een thema

Een Franse postzegel uit 1794, toen het land de slavernij afschafte.Beeld Gallica BNF

De komst van het begrip 'ras' creëerde een onderscheid dat daarvoor nauwelijks bestond: dat tussen mensen met een verschillende huidskleur. De Canadese cultuurhistoricus Devin Vartija promoveert deze week aan de Universiteit Utrecht op dit onderwerp.

Het is een buitengewoon complex onderwerp dat aanleiding kan geven tot allerlei misverstanden, erkent de uit Canada afkomstige cultuurhistoricus Devin Vartija (29). Maar hij heeft het toch aangedurfd er een proefschrift over te schrijven: de introductie van het begrip ‘ras’ door de denkers van de Verlichting. 

Dezelfde denkers oefenden zich in empathie met de medemens. Zij koesterden de gelijkheid tussen mensen die in voorgaande eeuwen nog door onoverbrugbare klassenverschillen van elkaar waren gescheiden. Maar ze creëerden ook een onderscheid dat eerder nog geen rol van betekenis had gespeeld: dat tussen mensen met een verschillende huidskleur. Dat ideeën over sociale gelijkheid en raciale ongelijkheid naast elkaar konden bestaan, is paradoxaal in het licht van de recente geschiedenis, maar niet in de context van de achttiende eeuw. Vartija’s proefschrift, waarop hij vandaag in Utrecht promoveert, gaat over deze ogenschijnlijke ongerijmdheid.

Ras was een thema tijdens de Verlichting. Betekende dit dat er voordien niet over werd gesproken?

"Niet op de manier waarop dat nu gebeurt. Het begrip ‘ras’ werd in de late Middeleeuwen gebruikt in samenhang met honden en vogels. En in samenhang met de adel, als sociale categorie dus. Er werd onderscheid gemaakt tussen standen en tussen heidenen, christenen en andersgelovigen. Maar niet tussen wit en zwart of geel." 

"De Bijbel, het voornaamste richtsnoer in die tijd, zei ook heel weinig over huidskleur. Wel over de nakomelingen van de zonen van Noach, die volgens christelijke theologen over Azië, Afrika en Europa waren verspreid. Na de ontdekking van de Nieuwe Wereld was die indeling problematisch: bij welke groep nakomelingen moesten de tot dan toe onbekende bewoners van Amerika worden ondergebracht?"

Devin VartijaBeeld Devin Vartija

Waardoor ging men op een zeker moment wel over raciale categorieën nadenken?

"Onder invloed van de losmaking van de Bijbel als voornaamste bron van kennis. Mensen als Buffon en Diderot stelden vast dat planten en dieren waren uitgestorven of van uiterlijk waren veranderd, dat de wereld met andere woorden niet statisch was. In dat licht werd ook de veronderstelde leeftijd van de aarde, zesduizend jaar, in twijfel getrokken. Buffon opperde dat de aarde weleens tien miljoen jaar oud kon zijn. Ook de mens onderging een revisie. Voltaire deelde de mens in verschillende subgroepen met elk een eigen ontstaansgeschiedenis in. Anderen zagen de mens als onderdeel van een dynamische natuur en niet als een creatie van God. Dat waren revolutionaire concepten."

Die ook een nieuwe ongelijkheid met zich mee brachten.

"Dat weten we nu. Maar in de achttiende eeuw werden raciale categorieën niet gebruikt om de dominantie van het ene ras boven het andere op te eisen of te legitimeren. Ras had niet primair een geografische grondslag, maar hoorde bij een bepaald ontwikkelingsstadium. Witte Europeanen waren niet verder ontwikkeld dan Afrikanen omdat ze wit waren, maar omdat de klimatologische omstandigheden waaraan zij blootstonden van hen vergden dat ze hard werkten." 

"Dat gold ook voor de Chinezen. Die werden als even beschaafd, zo niet beschaafder beschouwd dan de Europeanen. Tezelfdertijd hadden de denkers van de Verlichting veel achting voor de ‘nobele wilde’, die niet door de materiële vooruitgang was gecorrumpeerd."

'In de achttiende eeuw werden raciale categorieën niet gebruikt om de dominantie van het ene ras boven het andere op te eisen of te legitimeren'
Devin Vartija

Maar wanneer en hoe ging het dan toch mis met het begrip ‘ras’?

"Onder invloed van de revoluties aan het einde van de achttiende eeuw zagen slavenhouders en koloniale ambtenaren zich voor de vraag gesteld die eerder zelden aan de orde kwam: waarom hebben sommige mensen rechten die anderen worden onthouden? Ze voerden het verschil tussen rassen op als rechtvaardiging van slavernij, die zij voor economisch noodzakelijk hielden. De Verlichting droeg dus zowel bij aan sociale emancipatie als aan een rassenbegrip dat mensen rechteloos maakte."

Maar de Franse Revolutie leidde juist tot afschaffing van de slavernij.

"Ten dele uit opportunisme. Nadat op Saint-Domingue, het huidige Haïti, een slavenopstand was uitgebroken, beseften de leiders van het postrevolutionaire Frankrijk dat ze zich alleen in de koloniën konden handhaven als zij daar de slavernij zouden afschaffen. Deze maatregel werd met morele argumenten verkocht."

Devin Vartija, The Colour of Equality: Racial Classification and Natural Equality in Enlightenment Encyclopaedias.