Verdrongen herinneringen aan misbruik bovenhalen is uitzonderlijk en controversieel
Bij de publicatie van haar nieuwste boek getuigt schrijfster Griet Op de Beeck over incest door haar vader, waar ze door therapie op uitgekomen is. Maar het terugbrengen van verdrongen herinneringen zorgt al jaren voor controverse.
In het Nederlandse tv-programma De wereld draait door en in een interview met Humo vertelde ze dat haar vader haar misbruikte op jonge leeftijd. Dat heeft ze naar eigen zeggen ontdekt na langdurige therapie. Want lange tijd had de schrijfster alles verdrongen en kon ze zich niets van het misbruik herinneren.
Naast lofbetuigingen voor de schrijfster waren er gisteren ook gefronste wenkbrauwen. Want het terugbrengen van verdrongen herinneringen door therapie is al jaren een erg controversieel thema. In de jaren 90 was daar al een groot debat over, grofweg tussen welwillende therapeuten en sceptische academici, die geen bewijs vinden voor de mogelijkheid om 'verdrongen' reële herinneringen terug te halen. Aanleiding waren toen een aantal cases waarbij duidelijk werd dat de ‘herwonnen herinneringen’ ingefluisterd waren door de therapeut.
In een van die cases begon een Amerikaanse predikantsdochter zich na psychotherapie te herinneren dat haar vader haar herhaaldelijk had verkracht. De jonge vrouw herinnerde zich ook dat ze tweemaal zwanger was geraakt en abortus had moeten plegen. De beschuldigingen kostten haar vader zijn job. Maar enkele jaren later toonde een medisch onderzoek aan dat de vrouw nog maagd was. Ze verzoende zich met haar familie, spande een rechtszaak aan tegen haar therapeut en kreeg een schadevergoeding van een miljoen dollar.
Mythes
De cases waren een trigger voor wetenschappers om de kwestie grondig te onderzoeken, stelt professor Henry Otgaar, rechtspsycholoog aan de Universiteit Maastricht en gespecialiseerd in geheugenwerking. “Die onderzoeken toonden aan dat herinneringen verdringen een mythe is. En verdrongen herinneringen terugkrijgen ook. Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs gevonden dat zoiets kan. Wel gebeurt het uiteraard vaak dat mensen die iets vreselijks meegemaakt hebben niet willen praten of nadenken over wat hen overkomen is."
Het noopt ons tot voorzichtigheid, meent professor Otgaar. “Tijdens een therapie wordt vaak gezocht naar oorzaken in het verleden van een patiënt. Soms worden er door de therapeut goedbedoeld dingen gesuggereerd of geopperd, waardoor de patiënt zich een pseudoherinnering vormt. Die voelt voor de patiënt als een echte, met dezelfde emotionele pijn. Maar de herinnering is dus niet echt."
‘Soms suggereert een therapeut dingen waardoor de patiënt een pseudoherinnering vormt’
Dat zoiets kan, heeft professor Otgaar en zijn team zelf bewezen. Aan proefpersonen werd verteld dat ze vroeger in een luchtballon hadden gezeten, terwijl dat niet waar was. Wanneer die mensen later suggestief werden ondervraagd werden, zei 30 procent zich echt te herinneren dat ze in die ballon hadden gezeten. Ze hadden ook beelden in hun hoofd van zichzelf in dat mandje. Conclusie van het onderzoek: het is dus mogelijk dat anderen een herinnering -bewust of onbewust- kunnen beïnvloeden.
Wikipedia
Iets wat door veel internationale geheugenexperten wordt gevolgd. Volgens de Amerikaanse Elisabeth Loftus werkt ons geheugen als een Wikipedia-pagina. Je kan er zelf informatie inschrijven, maar ook anderen kunnen wijzingen doorvoeren zonder dat het duidelijk is welke info van wie afkomstig is. En vooral bij rechtszaken is dat soms problematisch. In Nederland zijn al enkele rechtszaken geweest waarbij nadien duidelijk werd dat pseudoherinneringen tot onterechte veroordelingen hebben geleid.
Dat ons geheugen onszelf kan bedriegen, heeft te maken met de werking ervan. We slaan alleen de essentie op. En dat zijn vaak dingen die ons helpen te overleven. Want dat was de oorspronkelijke bedoeling van een geheugen. Als een ander je aanvalt, is het handig om je te herinneren wie dat was. Dat zorgt ervoor dat je de negatieve dingen die je overkomt vaak net iets beter herinnert, meent professor Otgaar. “Als je een gebeurtenis vertelt, dat zal je geheugen die herinnering dus niet afspelen maar opnieuw proberen reconstrueren. Blinde vlekken in die herinnering worden ook vaak mooi opgevuld.”
'Als je een gebeurtenis vertelt, dat zal je geheugen die herinnering dus niet afspelen maar opnieuw proberen reconstrueren. Blinde vlekken in die herinnering worden ook vaak mooi opgevuld'
Met andere woorden: we puzzelen onszelf dus een herinnering bijeen en vullen hier en daar wat aan indien nodig. Daarom krijg je onder vrienden vaak verschillende versies van een zelfde straf verhaal dat zich jaren geleden afspeelde. Dat is niet meer dan normaal.
In de knoop
Maar dat er geen wetenschappelijk bewijs voor is, wil nog niet zeggen dat het niet voorkomt. Psychotherapeut Erik Van Dooren, directeur van het Vertrouwenscentrum Kindermishandeling Brussel had enkel jaren geleden zelf een patiënte in behandeling in zijn privépraktijk met een gelijkaardig verhaal. “Het ging ook bij deze dame om misbruik door een familielid op jonge leeftijd. Ze had de herinnering aan wat gebeurd was volledig weggeduwd, maar dat had een heel negatieve impact op haar gedrag. Ze geraakte als puber helemaal in de knoop, probeerde bijvoorbeeld haar borstontwikkeling tegen te houden door haar borsten in te binden, maar legde nooit de link. Ze zag, net als Griet Op de Beeck, beelden, een soort flashbacks. Heel fragmentarisch, maar ze lieten weinig aan de verbeelding over.”
Toen de vrouw ontdekte dat ze misbruikt was als jong kind, stortte haar wereld in. “Het beeld van de pleger verandert, maar ook je zelfbeeld verandert. Plots ben je slachtoffer van seksueel misbruik. Dat is heel heavy.” Erik Van Dooren vindt het dan ook erg moedig van de schrijfster dat ze met haar verhaal naar buiten kwam.
Eeuwig afwegen
Toch wil ook hij voorzichtig blijven. Dat therapeuten een rol spelen in het terugbrengen van verdrongen herinneringen kan een gevaar zijn, geeft ook hij toe. “Een therapeut moet volgen en niet voorlopen. Je moet signalen benoemen, maar het is de patiënt zelf die tot het besef moet komen wat er aan de hand is. Het mag dus niet ingegeven worden door de interpretatie van de therapeut. Maar vaak zijn er wel honderd onrechtstreekse bewijzen. Bovendien speelt de familiale context ook een rol. Het is een eeuwig afwegen tussen niet voorlopen als therapeut en de patiënt ook niet in de steek laten. Dat is een heel grote uitdaging.”
'De wetenschappelijke consensus is dat het eerder uitzonderlijk is dat vergeten herinneringen teruggehaald worden'
En in het verleden is dat wel al eens fout gelopen, zegt ook de Gentse kinderpsychiater Eric Schoentjes. “Iedereen kent wel de verhalen. En ja, de wetenschappelijke consensus hier rond is dat het eerder uitzonderlijk is dat vergeten herinneringen teruggehaald worden. Herinneringen zijn sowieso subjectief. In een gerechtelijke context is dat natuurlijk moeilijk, maar bij slachtoffers van een traumatische ervaring lijkt me het geen probleem dat hun herinneringen niet helemaal factueel juist zijn. Voor hen is het belangrijkste dat ze een verhaal hebben, dat ze een betekenis kunnen geven aan wat hen is overkomen.”