Belgische files nemen voor het eerst in jaren af: een dipje, of het begin van een echte trend?

Vergis je niet, veel hoofdwegen zijn net zoals in vorige jaren nog steeds verzadigd. Dat betekent dat ze een groot deel van de dag gewoon “vol” zitten, met de dagelijkse files tot gevolg. En daar komt voorlopig geen verandering in. Tussen 2015 en 2019 - en eigenlijk al sinds 2011 - nam de filedruk jaar na jaar flink toe, vooral tijdens de daluren.

Maar sinds de eerste helft van 2019 is een daling voelbaar.  De tabel hieronder illustreert hoeveel uur de totale filelengte in België boven een bepaalde kilometerdrempel uitsteeg tijdens de eerste zes maanden van 2015, 2016, 2017, 2018 en 2019. De tabel heeft te maken met de files doorheen de hele dag. 

(Lees verder onder de tabellen)

Uitgedrukt in percentages ziet dat er zo uit. In de eerste kolom zien we de evolutie van de eerste helft van 2019 tegenover de eerste helft van 2018. De tweede kolom toont de evolutie van 2019 tegenover 2015, voor dezelfde periode. 

De afname is er zowel tijdens de spits als in de daluren. In de eerste helft van 2019 waren er niet zoveel érg zware ochtend- en avondspitsen (dat wil zeggen, méér dan 300 of 350 km). Het was dan ook een periode met relatief weinig extremen, wellicht door het zachte winter- en lenteweer. Winterweer en regen veroorzaken bijna automatisch spitsen met 300 km file of méér. Ze verzwaren de structurele files omdat mensen zich aanpassen aan het moeilijke zicht tijdens regen of sneeuw of omdat er meer ongevallen gebeuren.

In de afgelopen jaren steeg de filedruk tijdens de spits nog, maar in absolute file-uren was dat beperkt. Het lijkt alsof de groei van de files in de spits voorlopig dus tot stilstand is gekomen. Een mogelijke verklaring is dat mensen de lange files naar de grote en andere centrumsteden beu zijn en naar andere oplossingen zoeken. ’s Ochtends en ’s avonds lang in de wagen zitten is gewoon niet meer combineerbaar met onze doorgaans propvolle dagagenda met werk, voor kinderen of ouders zorgen, boodschappen, afspreken met vrienden of een theaterbezoek. 

Pendelaars die dat willen of kunnen, stellen hun autorit uit tot na de spits en combineren dat vaak met een uurtje telewerk, of zelfs de hele dag. Dat leidt vooral tot drukkere “randen van de spits”, bijvoorbeeld na 10 uur. Flexibele werkvormen bij bedrijven maken dat mogelijk. En door de vele deeltijdse banen in onze economie zijn pendelaars lang niet alleen meer tijdens de ochtend- én avondspits onderweg.

Steeds meer mensen die in filegebieden wonen of erheen pendelen zoeken naar slimme combinaties om sneller op hun bestemming te geraken. Elektrische fietsen, speedpedelecs, je auto met de plooifiets in de koffer, trein, en in de steden: tram, metro en deelfietsen en –steps. De mogelijkheden zijn qua aanbod en techniek in de afgelopen jaren sterk gegroeid. En de overheid stimuleert ze soms fiscaal. Dat is voor veel weggebruikers vaak het laatste zetje om de auto af en toe te laten staan.

Net omdat mensen het meeste tijd verliezen in de auto in en rond de (grotere) steden, zijn het wellicht bij uitstek de stedelingen en de autopendelaars die in de buurt van een grotere stad werken die naar alternatieven grijpen. Recente cijfers van de FOD Mobiliteit en de steden Antwerpen en Gent wijzen daar toch op een schuchtere stedelijke "modal shift".

Na de stagnatie tijdens de spits nemen de files in de daluren tijdens de eerste zes maanden van 2019 tegenover de eerste helft van 2018 nu ook af. En dat is wel opvallend, want het waren net dié files die in de afgelopen jaren fors zijn toegenomen. Let wel, het is géén aardverschuiving: de tabellen hieronder maken duidelijk dat de filedruk sinds 2015 werkelijk spectaculair is toegenomen. De daling in de eerste helft van 2019 maakt de toename sinds 2015 dus zeker niet goed.

(Lees voort onder de tabellen.)

Waarom er in de daluren nu ook minder files zijn, is allerminst duidelijk. Pendelaars stellen hun autorit soms uit na de spits, het wagenpark groeit jaarlijks, net zoals het verkeersvolume (0.5 tot 1 procent per jaar), er is méér vrijetijdsverkeer tijdens de daluren en er is de steile klim van het aantal kilometers dat door bestelwagens wordt afgelegd (+45 procent tussen 2003 en 2017). Al die factoren stonden in de afgelopen jaren garant voor de verzadiging van onze wegen tussen de ochtend- en de avondspits.

Wat zijn dan mogelijke verklaringen voor de afname van de files? Allereerst: de zachte winter en relatief droge lente zorgden ook tijdens de daluren voor minder zogenoemde regenfiles. Twee: we maken bewuster gebruik van de auto. Uit cijfers van de FOD Mobiliteit blijkt dat het totale aantal kilometers dat we met die auto’s afleggen de afgelopen jaren redelijk constant is gebleven, met name 83 tot 84 miljard kilometer. Zet je dat af tegen de groei van het wagenpark, dan betekent dat de Belg per auto op jaarbasis dus gemiddeld minder kilometers aflegt. Drie: de voorzichtige “modal shift” naar de steden heeft een afgeleid effect naar de “randen van de spits”. Maar voor alle duidelijkheid: het blijven hypotheses. 

Herbekijk hieronder de reportage in "Het Journaal" (lees verder onder de beelden):

Veel automobilisten zullen het in Keulen horen donderen. “Minder files? Hoezo? Niet voor mij dan toch!” En dat kan perfect kloppen. De cijfers in de tabellen hierboven zijn gemiddelden: ze geven een beeld van de algemene filedruk in België.

Voor bepaalde pendeltrajecten zal er in de afgelopen zes maanden bijzonder weinig veranderd zijn: niet erger, soms wel, maar zeker niet beter. Trajecten met evenveel (of zelfs méér) reistijd wisselen elkaar af met trajecten waar je minder tijd verliest. De analyse in de tabellen maakt ook geen onderscheid tussen regio’s, wegen of tijdstippen. We hebben geen directe aanwijzingen dat op bepaalde trajecten (op de snelwegen) de files erger zijn geworden. Wel is de reistijd op sommige wegen wellicht verbeterd. Bijvoorbeeld op de E17 van Kortrijk naar Gent (door de spitsstrook tussen De Pinte en Zwijnaarde) en op de E313 van Antwerpen naar Hasselt (door de derde rijstrook van Beringen naar Lummen).

In de lente starten doorgaans ingrijpende onderhoudwerkzaamheden op de snelwegen, maar hun impact was afgelopen zes maanden in de tijd redelijk beperkt. Behalve als je rond Gent woont. Daar nam de reistijd in de lente en vanaf eind juni gevoelig toe door werven op de E40 en de E17. Niet alleen op de snelwegen, maar vooral op de kleinere wegen in en rond Gent. En de files op de lokale wegen zitten niét in deze analyse. Idem voor de pendelaars van Halle naar Brussel: méér problemen door versmalde rijstroken op de ring tussen Halle en Ruisbroek.

(lees voort onder de foto)

Op de verkeersredactie van de VRT hadden we het al een tijdje door: sinds april begonnen de files in de ochtend iets later (uitgezonderd op maandag). Maar na 8 uur piekte de spits als vanouds. Wijst dit op een grotere groep van mensen die met de trein of de fiets naar het werk gaan? In elk geval: wie rond 9 uur op de snelwegen naar Antwerpen of Brussel reed, zal bitter weinig van de afname van de filedruk gemerkt hebben.

Veel weggebruikers denken ook terug aan de recente érg drukke periode van juni en begin juli. En hun indruk is juist. Door de toename van het vrijetijdsverkeer in het laatste decennium en de groei van het verkeersvolume zijn de filevrije momenten na eind juni definitief voorbij.

Vroeger was de zomervakantie op onze wegen vanaf 1 juli bijna fileloos tot eind augustus, een periode van minstens acht weken. Vandaag is die periode geslonken tot drie weken: de periode van het bouwverlof, tussen half juli en begin augustus. Door ontwikkelingen die te maken hebben met demografie, economie en toerisme zal de zomervakantie op de weg nooit meer zoals vroeger zijn. Een ritje op de E17 van Antwerpen naar Gent dat ik zelf maakte op 15 juli leert genoeg: door de vakantietijd zijn er minder vrachtwagens, bestelwagens en Belgische personenauto’s, maar de vrijgekomen ruimte is ingenomen door massa’s Nederlandse en Duitse vakantiegangers.

Een overzicht kan niet zonder lijstjes: wanneer stonden we in de afgelopen zes maanden het langst in de file? In de tabel hieronder staat een overzicht van de 10 filetoppers in België tijdens de eerste helft van 2019. In vergelijking met de voorbije jaren zijn er geen grote uitschieters wat betreft filelengte. De oorzaken van lange files dit voorjaar zijn stereotiep voor België, op één geval na.

(lees voort onder de tabel)

Ondanks het zachte voorjaar heeft 70 procent van de drukste spitsen ook dit jaar te maken met weersomstandigheden zoals sneeuw, regen en onweer. Maandag 28 januari was de zwaarste dag met 424 km tijdens de ochtendspits. De Belgen (en buitenlanders) vertrekken nog steeds graag met de wagen op vakantie, zoals te zien is bij de start van het verlengde hemelvaartweekend in mei en het pinksterweekend in juni. In de ochtend van 14 mei brak een brand uit in het Noordstation van Brussel waardoor geen treinverkeer mogelijk was van, naar en tussen de drie grote Brusselse stations. Reizigers moesten dus een alternatief zoeken om Brussel te bereiken of te verlaten, wat de ochtendspits drukker maakte dan gewoonlijk.