Hoe Chili, de bakermat van het neoliberalisme, kon uitgroeien tot het land met de meeste depressies
Chili geldt als de neoliberale proeftuin van de wereld. Niet consumeren staat er gelijk aan falen. Maar bijna nergens is ook de kloof tussen arm en rijk zo groot. Vandaag zijn er presidentsverkiezingen, gaat er iets veranderen?
'Wat is er mis met ongelijkheid?' De 87-jarige Sergio de Castro kijkt oprecht verbaasd. 'Mensen willen nu eenmaal steeds meer bezit, dat zit in onze natuur', zegt hij. De Castro is econoom en was in de jaren zeventig architect van het Chileense neoliberale model dat nog altijd grotendeels intact is. 'Wie zijn best doet, vergaart rijkdom. Zo simpel is het.'
Radicale economische hervormingen
Maar na bijna een halve eeuw ongebreideld kapitalisme, ligt De Castro's logica nu onder vuur in Chili. Kwalitatief hoogstaande zorg en onderwijs zijn voor een groot deel van de bevolking onbetaalbaar. De pensioenen zijn zo laag dat sommige ouderen tot hun dood doorwerken, terwijl de pensioenfondsen miljoenenwinsten maken.
Zondag zijn de presidentsverkiezingen, en de doorgeslagen marktwerking speelt een hoofdrol in de debatten. Zelfs de rechts-conservatieve kandidaat Sebastián Piñera, steenrijke zakenman en neoliberaal in hart en nieren, belooft iets meer overheidsgeld voor onderwijs. Zijn tegenstander Alejandro Guillier, een centrum-linkse socioloog en journalist, wil 'een eerlijker Chili'.
Chili is de bakermat van het neoliberale systeem. Het land was de troetelbaby van de Amerikaanse econoom Milton Friedman, die in het Chili van dictator Augusto Pinochet de perfecte proeftuin vond voor zijn theorieën. Friedman trainde sinds de jaren vijftig Chileense economen aan de Universiteit van Chicago. Na de door de CIA gesteunde staatsgreep van 1973, stonden die 'Chicago Boys', klaar om radicale economische hervormingen door te voeren.
Tekst gaat verder onder de afbeelding.
In de jaren tachtig volgen Ronald Reagan in de Verenigde Staten en Margaret Thatcher in Groot-Brittannië het Chileense voorbeeld, waarna het vrijemarktdenken uitgroeit tot wereldreligie
'Het genie Pinochet'
De Castro was de aanvoerder van het stel. Hij was aansluitend minister van Economie en van Financiën, opende de markt en brak in razend tempo arbeidsrechten en sociale voorzieningen af. Het resultaat is door Pinochet stevig verankerd in de grondwet van 1980. 'Pinochet was een buitengewoon intelligent man', aldus De Castro over de dictator die duizenden tegenstanders de dood injoeg. 'Zonder hem was het nooit gelukt de economie te hervormen.'
De econoom heeft een villa in een buitenwijk van hoofdstad Santiago, de huizen hebben er privébeveiliging en hoge hekken. De man is klein, zijn magere lichaam verdwijnt in de zachte fauteuil. Aan de muren hangen kunstwerken in antieke lijsten. Buiten, naast het zwembad, staat een kerstboom met goudgekleurde ballen. Een van de bedienden brengt een glas verse frambozensap.
'Het wonder van Zuid-Amerika'
In de jaren tachtig volgen Ronald Reagan in de Verenigde Staten en Margaret Thatcher in Groot-Brittannië het Chileense voorbeeld, waarna het vrijemarktdenken uitgroeit tot wereldreligie. 'President Reagan nodigde me uit om over mijn ervaringen te vertellen', aldus De Castro trots. In Chili was toen vrijwel alles al geprivatiseerd.
De rigoureuze hervormingen leiden aanvankelijk tot extreme inflatie en toename van de armoede. Maar vanaf de jaren negentig zet een constante groei in. De lage belastingen en flexibele arbeidswetten maken Chili een lieveling van investeerders. Chili heeft het hoogste per capita inkomen van Latijns-Amerika. 'Het wonder van Zuid-Amerika', placht Friedman te zeggen.
11 procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens, een laag percentage vergeleken met de rest van de regio. In de barretjes in het centrum van Santiago spelen muzikanten experimentele rockmuziek, hipgeklede jongeren maken selfies met hun iPhones. In tegenstelling tot veel andere Latijns-Amerikaanse steden kun je hier veilig over straat. Gewapende overvallen zijn schaars en het is na Canada het land met de laagste moordcijfers van op het hele Amerikaanse continent.
Veel kinderen ervaren een gebrek aan aandacht. Hun ouders liggen krom om de kosten voor onderwijs op te hoesten, ze draaien dubbele diensten, thuis is de stress van schulden voelbaar
Zeurende pijn
En toch broeit er iets. Dat bleek al bij de eerste verkiezingsronde. De uitgesproken linkse kandidaat Beatriz Sánchez behaalde in november tegen alle verwachtingen in eenvijfde van de stemmen. Sánchez en haar partij Frente Amplio willen gratis onderwijs en gezondheidszorg, een solidair pensioenstelsel en hogere belastingen voor de rijken. Frente Amplio sprong van 3 naar 20 zetels in het parlement. Met name jongeren stemden op de protestpartij.
Want de jubelende macro-economische cijfers verhullen een zeurende pijn: Chili is een van de ongelijkste landen ter wereld. 1 procent van de bevolking heeft eenderde van het kapitaal in handen. Driekwart van de overige volwassenen heeft schulden, bijna eenderde van hen loopt achter met de aflossingen. Volgens een vorig jaar gepubliceerd rapport van de Wereld Gezondheidsorganisatie zijn nergens ter wereld meer mensen depressief dan in Chili.
Hoogste zelfmoordcijfers ter wereld
'Het economische model berokkent grote schade aan onze psychische gezondheid', zegt Carolina del Rio (62). Ze is directeur van José Ignacio, een organisatie die hulp biedt aan kinderen en jongeren met zelfmoordgedachten. De zelfmoordcijfers in Chili behoren tot de hoogste ter wereld. Chili is bovendien, samen met Zuid-Korea, het enige land waar zelfmoord onder minderjarigen toeneemt.
Del Rio doelt niet alleen op de gebrekkige, want dure, toegang tot psychische hulp. 'Veel kinderen ervaren een gebrek aan aandacht. Hun ouders liggen krom om de kosten voor onderwijs op te hoesten, ze draaien dubbele diensten, thuis is de stress van schulden voelbaar. Voor een goed gesprek is dan geen ruimte.'
Er loopt een spichtig meisje langs, Del Rio kijkt het kind peinzend na. 'We leven in een extreem individualistische maatschappij, consumptie is heilig, de competitie is moordend. Sommige scholen hangen geen cijferlijsten meer op omdat leerlingen met lage cijfers gepest worden. Studenten staan onder extreme druk, ook omdat studeren zo ontzettend duur is.'
Tekst gaat verder onder de afbeelding.
Segregatie
Del Rio benadrukt dat bij zelfmoord altijd meerdere oorzaken spelen, maar ze hoort steeds dezelfde verhalen: 'Kinderen en jongeren zijn eenzaam, ze hebben het gevoel dat ze niet aan de verwachtingen kunnen voldoen.' De staat zou moeten investeren in betere zorg, vindt Del Rio. 'Maar dat is niet genoeg. We moeten als samenleving onze gemeenschapszin terug vinden.'
Als in 1990 de democratie terugkeert in Chili, leeft 40 procent van de bevolking in armoede. Volgens de Chicago Boys is het een kwestie van volhouden, de positieve effecten komen dan vanzelf. De opeenvolgende democratische regeringen zijn gericht op verzoening en houden het neoliberale model intact. Ze komen wel met sociale programma's om het leed van de allerarmsten te verzachten.
De economie begint inderdaad als een speer te groeien, de armoede neemt af. Maar ook de ongelijkheid blijft toenemen. Van keuzevrijheid, stokpaardje van neoliberale economen, is geen enkele sprake. Alleen de rijken zijn vrij om te shoppen tussen de verschillende aanbieders van zorg en onderwijs. Het systeem werkt segregatie in de hand.
Grootschalige demonstraties
In 2006 barst de bom. Honderdduizenden scholieren en studenten demonstreren wekenlang en eisen toegang tot kwalitatief onderwijs voor iedereen en een einde aan de marktwerking. Ze hekelen het systeem waarin de armsten zijn aangewezen op openbaar onderwijs, met slechtbetaalde docenten en een gebrek aan middelen.
Vijf jaar later zijn er opnieuw grootschalige demonstraties, ditmaal gericht op verbeteringen in het hoger onderwijs. Universiteiten bepalen zelf hun collegegeld, bedragen van 800 euro per maand zijn geen uitzondering. Studenten zijn genoodzaakt grote bedragen te lenen bij commerciële banken tegen zeer ongunstige voorwaarden.
En dit jaar gingen meer dan een miljoen Chilenen de straat op om te demonstreren tegen het pensioenstelsel. Chilenen betalen een individuele premie aan commerciële pensioenfondsen, een soort privéspaarrekening. Deelname is verplicht. Toen de junta het systeem in 1980 invoerde, beloofde ze dat de Chilenen 70 procent van hun salaris zouden krijgen op hun oude dag. In werkelijkheid schommelt het gemiddelde rond de 35 procent, armoede onder ouderen is nijpend.
Scheurtjes in het bolwerk
Hoewel ze tot nu toe slechts tot oppervlakkige hervormingen hebben geleid, zorgen de protesten voor scheurtjes in het neoliberale bolwerk. Dat gaat langzaam. Want de dictatoriale machthebbers controleerden de media en bepaalden de inhoud van de lesprogramma's. 'Dat heeft tot een cultuuromslag geleid', aldus Lorena Pérez, politicoloog van de Alberto Hurtado Universiteit in Santiago. 'De meeste Chilenen zijn ervan overtuigd geraakt dat iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen geluk. Collectieve voorzieningen zijn een zwaktebod, overheidssteun is een vies woord.'
Die neoliberale logica zit diep, zegt Pérez. Ook de vele schulden hebben te maken met die cultuur. 'Sommigen lenen geld om te kunnen eten, anderen om producten te kopen die de status verhogen', aldus Pérez, die al vijftien jaar onderzoek doet naar schulden onder jonge volwassenen. 'Ze willen de schijn van succes ophouden', vertelt ze. 'Niet consumeren staat gelijk aan falen.'
'Mensen met vijftien creditcards zijn geen uitzondering.'
Angstcampagne
Supermarkten, drogisterijen, warenhuizen, ze bieden allemaal eigen creditcards die ze met aanlokkelijke aanbiedingen opdringen. Daarnaast verstrekken banken krediet zonder al te veel vragen te stellen, overheidstoezicht is er nauwelijks. 'Mensen met vijftien creditcards zijn geen uitzondering.'
De verkiezingen morgen zijn spannend, uit de peilingen komt geen duidelijke winnaar naar voren. Piñera, de op twee na rijkste man van Chili, kan rekenen op steun van het bedrijfsleven. 'Stem op mij en de economie gaat harder groeien', aldus de man die tussen 2010 en 2014 ook president was. Hij voert een angstcampagne tegen zijn tegenkandidaat. Guillier zou het land in een afgrond à la Venezuela storten met zijn 'communistische ideeën'.
Hervorming?
In werkelijkheid is Guillier een sociaal-democraat. Hij wil proberen de grondwet van Pinochet te wijzigen en belooft verder te gaan met de gematigde sociale hervormingen die zijn voorganger en coalitiegenoot Michelle Bachelet heeft ingezet. Zo wil hij de exorbitante studieschulden van de allerarmsten kwijtschelden en zorg en onderwijs democratiseren.
Sergio de Castro vindt Guilliers plannen onverantwoordelijk. 'Sociale hervormingen verstoren de marktwerking', zegt hij. Gratis hoger onderwijs vindt hij een ontzettend slecht idee: 'Daar krijg je alleen maar luiaards van.' Hij pakt met trillende hand zijn glas en nipt van het frambozensap. 'Ik zeg niet dat je de zwakkeren niet moet beschermen. Maar dat moet je aan de markt overlaten.'
De bejaarde Chicago Boy begrijpt niets van alle kritiek en is er vast van overtuigd het gelijk aan zijn kant te hebben: 'De enige taak van de staat is te zorgen dat de regels van de vrije markt niet worden overtreden', zegt hij. 'Al het andere leidt tot wanorde.'
De presidentskandidaten
Sebastián Piñera
Piñera vergaarde als zakenman een fortuin van ruim 2 miljard euro. Hij komt uit een invloedrijke familie, zijn broer José is bedenker van het omstreden pensioenstelsel. Piñera wil de belastingen voor bedrijven verlagen om investeringen te trekken. Zo moet de economische groei verdubbelen en de armoede in 2025 zijn uitgebannen.
Alejandro Guillier
Guillier presenteerde tientallen jaren journalistieke programma's op radio en tv. Pas vier jaar geleden ging hij de politiek in en werd senator. De sociaal-democraat wil de rol van de staat vergroten om meer sociale zekerheid te garanderen. Ook is hij voornemens volgend jaar een referendum te organiseren over Pinochets grondwet.
