Tsjechië kiest vol overgave voor managerspopulisme

Jan Machácek is blij, nee, uitgelaten. Zijn ogen zijn zaterdagavond gefixeerd op de wand waarop de uitslagen van de Tsjechische parlementsverkiezingen worden geprojecteerd. Machácek (52) leidt de denktank van ANO. Met de grijns van een overwinnaar: "Niemand kan nog zeggen dat we totalitair zijn, of antidemocratisch. ANO is vanaf vandaag een normale partij."

Omwenteling

ANO staat voor Actie voor Ontevreden Burgers, de protestbeweging van oligarch en zakenmagnaat Andrej Babis. Onderaan de streep kreeg ANO dit weekend bijna 30 procent van de stemmen, de concurrentie ver achter zich latend. De regerende sociaaldemocraten van premier Sobotka werden gedecimeerd tot 7 procent - een vertrouwd patroon voor middenpartijen in Europa. 

Je moet Machácek zien, aan een statafel in het elfde district van Praag waar ANO zijn feestje viert, om te begrijpen wat voor kolossale omwenteling zich zaterdag voltrokken heeft. In de nadagen van het communisme gold de bebrilde columnist als een gerespecteerd dissident, een ondertekenaar van Vaclav Havels mensenrechtenmanifest 'Charta '77'. En nu? Hij geeft het antwoord. "Ik ben een publieke vijand geworden voor mijn oude Praagse vrienden."

In de slipstream van Babis is het oproer doorgedrongen tot het hart van het Tsjechische parlement. Van de vijf grootste partijen zijn er vier 'anti-systeem'. Naast ANO zijn dat de Piratenpartij, de slaperige communisten en de extreemrechtse SPD van Tomio Okamura. 

Met name Okamura's succes moet waarnemers tot ver buiten Tsjechië zorgen baren. Hij voerde campagne met giftige slogans als 'nee tegen parasieten' en 'nee tegen islam, nee tegen terroristen'. De geboren Japanner (hij kwam op zijn zesde naar Tsjechië) schaart zichzelf in een rijtje met Wilders en Le Pen en wil zo snel mogelijk een 'Tsjexit'. Eén op de tien Tsjechen wil dat blijkbaar ook.

Winnaar Babis komt voort uit een politieke cultuur die als door en door corrupt gezien wordt. Met zijn managerspopulisme - 'Tsjechië runnen als een bedrijf' - biedt hij kiezers iets nieuws. In de woorden van Machácek: "Babis is de steekpenningen beu. Hij wil efficiëntie en transparantie. Hij wil mensen aantrekken die iets bereikt hebben in hun leven - competente mensen, geen types die vanaf hun achttiende in de politiek zitten."

Olifant in de kamer

Elders in Praag komen jonge, kritische Tsjechen met heel andere omschrijvingen op de proppen. Zij vrezen de oligarch in Babis, de man die aangeklaagd is voor belangenverstrengeling en aan de vooravond van de vorige verkiezingen (2013) de twee grootste dagbladen van Tsjechië opkocht. Sindsdien berichten ze uitsluitend positief over Babis en diens bedrijvenimperium. Tientallen journalisten zegden uit protest hun baan op, of werden eruit gewerkt. 

Uit boosheid ontwierp Martin Vytrhlík (33) een gratis anti-Babis-app ('Zonder Andrej') die sindsdien bijna 70 duizend keer gedownload is. Hij doet het voor: in een buurtsuper scant Vytrhlík een voorverpakt halfje wit, waarna zijn gsm een waarschuwing geeft: dit product is afkomstig van een Babis-bedrijf. Niet kopen dus. Babis noemt hij een 'bedreiging voor het land', zijn belangenstrengeling 'de olifant in de kamer'.

Een voorbeeld: de voorbije vier jaar was Babis minister van Financiën. Tegelijk ontving zijn bedrijf Agrofert miljoenen aan Europese subsidies. Anticorruptie-agentschap OLAF spreekt zich binnenkort uit over de vraag of hij gefraudeerd heeft. Officieel heeft Babis afstand gedaan van Agrofert, zijn vrouw staat nu aan het hoofd van het trustfonds. Een cosmetische ingreep, vinden zijn critici.

Een blik op de uitslag leert dat het Babis-electoraat als een blok gevallen is voor diens can-do optimisme. ANO maakt net als de Open Vld en MR deel uit van de liberale fractie in het Europees Parlement. Uitgesproken rechts of links is Babis niet, eerder centristisch naar het voorbeeld van Macron in Frankrijk.

Ingewikkelde formatie

Aan de rand van Praag hebben Ivo Huml (78) en zijn zongebruinde vrouw ANO gestemd. De wijkarchitectuur is er te vangen in kernwoorden: communistisch, eentonig, arm. "Als zakenman was Babis succesvol", zegt Huml. "Ik denk dat hij dat kan vertalen naar de politiek." Is hij niet bang om één man zoveel macht te geven? Zijn antwoord is een genoeglijk labyrintje. "Ik wil competente mensen aan de macht. Dat mogen er meerdere zijn, maar die verspreide macht heeft ons niets opgeleverd. Waren er maar meer Babissen. Maar er is maar één Babis." 

Dat vindt ook Iveta Komysáková (29), haar dochter van tien maanden in een buggy aan de hand. "Al die politici zijn corrupt, ja, Babis ook. Maar hij komt het meest redelijk over." Komysáková vertelt dat ze een fabrieksbaan had, maar weggeconcurreerd werd door Oekraïense gastarbeiders die meer uren werkten voor minder geld. Denkt ze dat Babis daar iets aan gaat doen? Ze knikt zwijgend.

In de ANO-zaal bedankt Babis zaterdagavond kiezers voor het feit dat ze ondanks de "leugens" en "enorme disinformatiecampagne" in de media voor hem hebben gekozen. Hij onderstreept dat hij "pro-EU en pro-NAVO" is, en niet "gericht op het Oosten". Tijdens de campagne pleitte hij nog voor het versoepelen van de sancties tegen Rusland. 

Tsjechië wacht nu een ingewikkeld formatieproces. De tweede partij, het centrumrechtse ODS, sluit ANO uit. Hetzelfde geldt voor de Piratenpartij. Okamura's islamofobie en anti-EU-agenda zijn met Babis' pragmatisme moeilijk te rijmen. De sociaal- en christendemocraten willen alleen met ANO regeren als Babis zelf terugtreedt. "We staan voor een impasse", zegt politiek analist Jiri Pehe. "Als Babis geen concessies doet wordt het vrijwel onmogelijk een kabinet te vormen."

Aan zijn statafel heeft ex-dissident Jan Machácek wat hij wilde: een ruime overwinning voor wat hij 'soft populisme' noemt. "Een coalitie zonder ons is ondenkbaar." Aan de bar achter hem ontkurken partijleden de champagne.