"ADHD is als problematisch ervaren gedrag. Geen ziekte dus, maar gedrag"

Haar zoon van 8 komt het huis binnen rennen, met een woedende man op zijn hielen. De jongen had rijdende auto's bekogeld met kluiten aarde.

"Nadat ik had uitgelegd hoe gevaarlijk het is om dingen naar automobilisten te gooien, mocht hij van mij weer buiten spelen. Hij was zo geschrokken van die bulderende man dat hij in mijn ogen genoeg was gestraft. Daar was die boze mijnheer het helemaal niet mee eens. Die kwam er al snel achter wie die slechte moeder was – we woonden in een gehucht – en hij schreef er meteen een blog over: 'Laura Batstra kan zélf niet opvoeden.'

Psycholoog Laura Batstra is onderzoeker bij de Rijksuniversiteit Groningen. Haar thema is de medicalisering van kindgedrag en manieren om dat tegen te gaan. Als we scholen en ouders ondersteunen bij het omgaan met druk en dwars gedrag, hoeven minder kinderen Ritalin (in België bekend als Rilatine) of Concerta te slikken, licht Batstra toe.

De Groningse geldt al jaren als luis in de pels in de wereld van ADHD. Door de felle manier waarop ze ageert tegen het 'gemak' waarmee kinderen het etiket ADHD krijgen opgeplakt, en de bijbehorende pillen krijgen voorgeschreven, ligt ze geregeld onder vuur.

In haar boek ADHD: macht en misverstanden (een herziene uitgave van Hoe voorkom je ADHD? uit 2012) schuwt ze de controverse niet. Omdat ze het niet kan uitstaan dat kinderen met ADHD-achtig gedrag te horen krijgen dat ze zieke hersenen hebben. En dús aan de pillen moeten. Een praktijk waarin volgens haar de wetenschap een kwalijke rol speelt.

Batstra is moeder van vier kinderen ('de bende van vier, maar niet gediagnosticeerd met ADHD', grapt ze) en de vijfde is op komst. Tot 2010 werkte ze als psycholoog in een instelling voor kinder- en jeugdpsychiatrie in Groningen. Ze nam ontslag omdat ze 80 procent van de jonge patiëntjes 'knetternormaal' vond. 

"Ik zat op een gegeven moment met ouders mee te denken, zodat die op zaterdagochtend weer rustig de krant konden lezen. Na een tijdje dacht ik: is dat geen illusie? Dat je op zaterdagochtend rustig de krant kunt lezen met kleine kinderen over de vloer? Ik las zelf al járen de krant niet in het weekend."

Al die aandacht voor die 'knetternormale' kinderen ging volgens Batstra ten koste van kinderen die wel in de knoop zaten en op een wachtlijst terechtkwamen. Wat haar ook niet zinde, was dat Ritalin of Concerta destijds standaard de eerste behandeloptie was. Er werd niet eerst gekeken of het kind misschien ook geholpen kon worden door een andere aanpak op school of thuis. Toen het haar niet lukte om daarover intern een discussie op gang te krijgen, nam ze ontslag.

De nadruk die u legt op opvoeding, wekt soms de suggestie dat ouders iets niet goed doen als hun kind ADHD-gedrag vertoont.

Laura Batstra: "Dat is absoluut niet wat ik beweer. Ouders zijn de laatsten die ik als schuldigen zou willen aanwijzen. Ze hebben het ontzettend zwaar met een druk en dwars kind in deze intolerante maatschappij, waarin steeds meer kinderen buiten de boot vallen omdat ze afwijken van de norm. We maken elkaar wijs dat het opvoeden van kinderen altijd leuk en gezellig is, zoals in de reclame. En als je niet aan dat plaatje voldoet, heeft iedereen zijn mening over je klaar. Zeker als je even de controle over je kroost verliest. Soms kunnen we ouders daarbij helpen."

Hun opvoedvaardigheden verbeteren?

"Nee. Als je een temperamentvol kind opvoedt, verlies je sneller je geduld, word je vaker boos, straf je sneller. Het is logisch dat ouders dan soms hulp nodig hebben om uit die negatieve spiraal te komen of om om te leren gaan met kritiek van buitenstaanders."

Gezaghebbend Amerikaans onderzoek, dat u citeert in uw boek, kan geen duurzame effecten aantonen van ouderlijke ondersteuning.

"Op lange termijn is het net zo ineffectief als medicatie, dat klopt. Als je geluk hebt, slaat het op korte termijn aan en gaat het een poosje beter en is het kind weer een paar jaar ouder geworden. Maar als het gaat om het terugdringen van ADHD-achtige klachten, moeten we gewoon erkennen dat er geen zaligmakende aanpak is."

Waarom bent u tegen medicatie als u geen betere oplossing hebt?

"Ik verzet mij niet tegen medicatie, dat is een misverstand. Ik verzet mij tegen de schaal en het gemak waarmee medicijnen worden voorgeschreven. Ik weet donders goed dat er situaties zijn waarin je dolblij bent dat die middelen er zijn. Maar ik wil kwetsbare kinderen waar mogelijk beschermen tegen de boodschap dat er met hen iets mis is. 

"Vaak gaat het om kinderen die wegdromen in de klas, die niet een hele dag met taakjes bezig kunnen zijn tussen vier muren, die niet stil kunnen zitten. Met die kinderen is vaak niets aan de hand, maar scholen die worden afgerekend op hun prestaties komen in de problemen als ze te veel van die kinderen hebben. Ik hoor nogal wat schrijnende verhalen van ouders. Dat de school zegt: 'Uw kind moet medicatie of naar een andere school.' Dat zegt meer over de druk die op scholen ligt om prestaties te leveren dan over het gedrag van kinderen."

ADHD is geen ziekte, beklemtoont Laura Batstra al jaren. "Er ligt geen biologisch defect aan ten grondslag. Punt uit." Ze verwijst naar het handboek van de psychiatrie, de DSM5, waarin ADHD wordt uitgelegd als een combinatie van aandachtsproblemen, vergeetachtigheid, impulsiviteit, voor je beurt praten, onrustig bewegen en meer. Batstra: "ADHD is problematisch, of als problematisch ervaren gedrag. Geen ziekte dus, maar gedrag."

Dat botst met de opvattingen van hersenwetenschappers. Die laten met fMRI-scans zien dat er op groepsniveau subtiele verschillen bestaan tussen de hersenen van mensen mét en zonder ADHD. Dat suggereert dat er wel degelijk sprake is van een hersendefect.

"Hoe beter de apparatuur wordt, hoe beter we zien hoe minimaal de verschillen zijn. De resultaten worden ernstig overdreven ofwel verdraaid. Wat mij betreft speelt de wetenschap hierin een kwalijke rol. We worden afgerekend op hoeveel geld we binnenhalen en hoeveel artikelen we publiceren. Dan is het verleidelijk om jezelf op te blazen en te doen alsof de oplossing om de hoek ligt. Voor individuele carrières is het haast wel nodig om zo te werk te gaan, maar de samenleving wordt op het verkeerde been gezet."

De verschillen op de scans zijn klein, maar ze zíjn er wel.

"Gemiddeld genomen, ja. Mannen zijn gemiddeld ook langer dan vrouwen, maar niet iedere man is langer dan iedere vrouw. Zo is het ook met ADHD: niet alle mensen met ADHD hebben kleinere hersenen en er zijn veel mensen met kleinere hersenen die geen ADHD-gedrag vertonen. Die scans zeggen niets over individuen, laat staan over de patiënt die voor je zit. Die scans zeggen ook niets over oorzaak en gevolg. Een kind dat te veel wordt gepusht, systematisch wordt overvraagd, krijgt misschien wel een iets ander brein."

Dit debat gaat toch over de hoofden van het publiek heen?

"Iedereen kan hierover meedenken. Een voorbeeld: stel dat we een homokwabje of een linkshandigheidgroefje in het brein zouden vinden, Hebben homo's dan een stoornis in de hersenen? En linkshandigen ook? Moeten die massaal aan de medicijnen? Ik denk dat vooral onze normen en waarden bepalen of iets een stoornis is. Homoseksualiteit was tot 1973 een psychiatrische stoornis omdat we het gedrag van die groep afkeurden. Nu moeten we ons afvragen waarom druk en ongecontroleerd gedrag zo'n probleem is in onze maatschappij."

Hoe mooi Batstra het ook formuleert, haar visie legt het vooralsnog af tegen die van de hersenwetenschap. Immers: aankomende psychiaters lezen in hun studieboeken dat mensen met ADHD kleinere hersenen hebben. Een promovendus onder leiding van Batstra ploos er 43 academische studieboeken op na. In voorlichtingsmateriaal voor ouders en kinderen wordt ADHD neergezet als een hersenziekte. Ook de Hersenstichting Nederland schaart ADHD onder de hersenziekten. Volgens Batstra wordt dat beeld uitgedragen door een kleine club zeer actieve wetenschappers en ADHD-experts die banden heeft met de farmaceutische industrie – iets wat overigens niet verboden is. Na publieke ophef daarover, want de industrie heeft belang bij een medisch-biologische verklaring voor ADHD, heeft een aantal psychiaters die banden verbroken.

Medicatie kán wel helpen toch?

"Zeker. Ik waarschuw alleen tegen het beeld dat als je die pilletjes niet slikt, het dus slecht met je afloopt. Er is geen enkele behandeling die kan voorkomen dat deze kinderen risico's lopen. Met de meeste kinderen loopt het trouwens prima af. Met het ouder worden verdwijnt het ADHD-gedrag bij 80 procent van de patiënten.

"Ik waarschuw ook voor de misvatting dat áls Ritalin helpt, het kind dús ADHD had. Dat denken zelfs sommige professionals. Als je verlegen bent en je drinkt een paar borrels, wordt de verlegenheid minder. Maar dat bewijst niet dat verlegenheid een ziekte is. En het bewijst ook niet dat je dus een tekort had aan alcohol in je bloed."

Bent u een roepende in de woestijn?

"Steeds minder. De moeilijkste periode was toen ik nog als behandelaar werkte in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Toen heb ik ook wel vaak aan mijzelf getwijfeld. Iedereen zei dat ik een stoornis als ADHD moest léren zien. Toen ik een discussie wilde over de nadelen van medicatie – groei- en slaapproblemen, emotionele afvlakking, niet werkzaam op lange termijn – werd ik genegeerd. Later kreeg ik een intimiderende donderpreek omdat ik met mijn kritische geluid naar buiten ben gekomen.

"Inmiddels is er een maatschappelijke discussie op gang gekomen. Ook de Gezondheidsraad heeft zorgen geuit over de grote aantallen kinderen die ADHD-medicatie slikken. Onder invloed daarvan zegt nu zelfs de Nederlandse Vereniging van Psychiatrie dat er te veel kinderen zijn die ADHD-pillen slikten. Dat was begin deze eeuw echt vloeken in de kerk. Op het hoogtepunt in 2013 slikte hier 4,5 procent van de kinderen tot 15 jaar ADHD-pillen. Sinds 2014 zien we dat percentage elk jaar dalen. Dat is mooi."

_{Laura Batstra, ADHD: macht en misverstanden, Uitgeverij Lucht, 192 p., 17,95 euro.}