‘Verbazingwekkend dat een complottheorie uit 1980 in jullie debat is binnengedrongen’: hoe we de informatiestrijd tegen Poetin kunnen winnen

Goed mogelijk dat de naam Sefton Delmer (1904-1979) u weinig zegt. Nochtans speelde de Britse propagandist een bijzondere rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Delmer, een kind van een Australisch echtpaar in Berlijn, had Hitler als correspondent voor de Daily Express in de jaren 1930 nog persoonlijk geïnterviewd voor hij naar het Verenigd Koninkrijk vluchtte.

In Groot-Brittannië creëerde hij een fictief militair personage, ‘Der Chef’. Zo kon Sefton Delmer het gedrag van Duitse ­militairen en burgers beïnvloeden tijdens WO II. Hij zaaide verdeeldheid tussen de SS en de gewone soldaten. Hij deed dat via radioprogramma’s en speeches die via het clandestiene kortegolfstation Gustav Siegfried Eins in de Duitse straten en in huizen te horen waren.

Journalist en Johns Hopkins University-onderzoeker Peter Pomerantsev (47) kwam Delmer op het spoor en ziet een duidelijke parallel met de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, het land waar hij zelf werd geboren. Net als Hitler gebruikt Poetin de leugen om zijn doel te bereiken. Pomerantsev confronteert ons in zijn briljante boek Zo win je een propagandaoorlog met de wijze waarop wij die oorlog kunnen voeren.

Wat leerde u van Delmer dat we vandaag kunnen gebruiken?

“Sefton Delmer blijkt een ongelooflijk eigentijds personage te zijn. Zijn uitdagingen zijn dezelfde als diegene waar wij nu voor staan. Hoe ondermijn je de steun voor de zeer ­theatrale autoritaire populisten voor wie de waarheid, bewijs of argumenten over ­moraliteit er niet toe doen? Hij was ook erg gefrustreerd, zoals velen vandaag, over progressieve media die zeggen dat ze de democratie willen redden maar heel weinig doen om de relatie tussen populisten en hun aanhang te doorgronden. Ze hebben de neiging om voor de eigen kerk te preken − ik soms ook, trouwens. (lacht) Maar ze moeten juist het publiek bereiken dat zich aangetrokken voelt tot deze propagandisten.

“Delmers grote ­inzicht was dat de aantrekkingskracht van deze propagandisten erg performatief was. Delmer had een erg ­theatrale kijk op de menselijke natuur. Hij zag dat mensen rollen in het leven nodig hadden om erbij te horen, om hun gevoelens te uiten, soms hun wreedste, om te weten wie ze zijn in een verwarrende wereld en voldoening te voelen. Ze werden aangetrokken tot sterke leiders die hun rollen gaven en via wie ze al die woede, frustratie en soms sadisme konden uiten.

“Volgens zijn theorie moet je met die relatie gaan knoeien. Hij zorgde ervoor dat zijn tegenpropaganda mensen een alternatief groeps­gevoel gaf voor de nazi’s: voor het gewone ­leger, de kerk, hun familie, of zelfs hun regio. En hier wordt het leuk: Delmer speelde daartoe eerst in op dezelfde gekke gevoelens die de nazi’s aanspraken om hun luisteraars te lokken. Zijn eerste radioshows zaten vol pornografie, woede, frustratie, beledigingen. Ze waren emotioneel net zo explosief als die van propagandaleider Goebbels. Maar langzaam nam hij dan een bocht.

“Zijn doel was uiteraard niet een nieuwe beweging te creëren die net zo kwaadaardig of populistisch is als de andere. Hij begon mensen te distantiëren van de nazi’s door lichtjes te overdrijven en te verdraaien, zodat de luisteraars begonnen na te denken.

“De nazipropaganda wilde dat de Duitsers genoten van het Arisch zijn om kwaadaardige redenen, en hij ondermijnde langzamerhand dat zelfbeeld door te vertellen hoe ze ook ziekte en dood brengen, hoe nazi’s wel samenhorigheid bieden maar uiteindelijk iedereen in het voordeel van de leider handelt. Duitsers moesten sterven voor de Führer, niet? Uiteindelijk leidde hij zijn luisteraars naar een ander theater, waar ze een rol in hun eigen voordeel kregen.”

Welke van zijn rollen beïnvloedden het best en waarom?

“Concreet gaf hij bijvoorbeeld handleidingen om zich ziek voor te doen, zodat ze konden ­ontsnappen aan de dienstplicht voor het front. Stap voor stap saboteerde hij zo de nazidoelen. Op een heel subtiele manier zorgde hij er voor dat mensen voor zichzelf gaan denken. Met dat doel schiep hij tijdens de oorlog tientallen radiostations die de taal van de nazi’s tegen de nazi’s gebruikten.

“Je mag het niet zien zoals de klassieke nepmedia die we vandaag ook nog kennen. Het was juist Delmers bedoeling dat de mensen beseften dat de Britten achter deze Duitstalige zenders zaten, dat het externe stabilisatie was, en dat de sprekers alleen maar deden alsof ze nazi’s ­waren. Maar ze speelden hun rol tegelijk zo overtuigend dat Duitsers zich fysiek en psychologisch veilig voelden om er naar te luisteren. (Op luisteren naar de Engelstalige BBC stond in nazi-Duitsland de doodstraf, red.).

“Delmer begreep dus de kunst om mensen van passieve imitators tot actieve burgers om te vormen, maar zonder idealistische of moraliserende taal. Hij moedigde mensen aan om voor zichzelf te denken en te handelen. Delmer zou vandaag uiteraard erg geïnteresseerd zijn in alle vormen van sociale media waaraan je actief deelneemt.”

Als u vandaag voor Oekraïne, de VS of het VK een medium zou mogen ontwikkelen om de Russische massa Poetin-volgers aan te spreken, welke les van hem zou u toepassen?

“Als het van mij zou afhangen, zouden zonder enige twijfel de Russische frontsoldaten morgen wakker moeten worden onder een massaal multimedia-offensief, met als doel om ze te doen twijfelen aan de mobilisatie en zo de acties aan het front te vertragen.

“Delmers belangrijkste les is dat je moet ­nadenken over wat het publiek belangrijk vindt. Je kunt niet op ze neerkijken. Het belangrijkste werk van hem en zijn team was het achterhalen van ongelooflijk kleine details uit het dagelijks leven van de luisteraars. Hij deed een beroep op enorme onderzoekseenheden die informatie verzamelden over het miserabele leven van de dagelijkse soldaat, mogelijk corrupte officieren en zelfs de geslachtsziektes uit hun bordelen. Wat eet de lokale generaal terwijl de soldaat ­uitgehongerd aan het front zit? Deze feitelijke details bracht hij dan over via zijn uitzendingen. Af en toe verzon hij er iets bij, maar zijn doel was om zo realistisch mogelijk te zijn, zodat zijn luisteraars het vertrouwden.”

Delmer benadrukte dikwijls de corruptie in hogere echelons, zoals wijlen Aleksej Navalny dat ook met succes deed in Rusland vandaag. Moeten we daar meer op inzetten?

“Zonder twijfel, maar er waren grote verschillen tussen de aanpak van Navalny en ­Delmer. Navalny’s kracht kwam minder door de informatie die hij had, eerder doordat hij durfde te zeggen wat iedereen wist. Door het onzegbare te uiten nam hij de angst bij de bevolking weg. Navalny was ook een politicus die wilde dat er een einde kwam aan de corruptie in zijn land.

“Delmer ging een grote stap verder. Hij wilde in de strijd tegen de nazi’s de corruptie in Duitsland juist vergroten. Hij zei: kijk hoe corrupt de topambtenaren zijn, jullie op het lagere niveau zouden ook corrupt moeten zijn! Het is goed dat je niet voor hen gaat vechten! Zijn doel was om de nazi-economie om zeep te helpen. Zo zette hij vrouwen aan om kledingzaken te ­bestormen door dreigende textieltekorten te suggereren. (Hij suggereerde in expliciete propaganda voor Duitse frontsoldaten ook dat hun vrouwen thuis affaires hadden, red.) Delmer ging veel subversiever en directer te werk dan ­Navalny.”

Kunnen ook wij met feitelijke informatie meer verdeeldheid zaaien in Poetins Rusland?

“Natuurlijk kunnen we dat. Onze informatie­strategie tegen de Russen verloopt nu op een heel zielige manier. We kunnen oprecht zeggen dat we tot nog toe bijna niets hebben gedaan. Aan het begin van de oorlog maakte Arnold Schwarzenegger nog een video waarin hij zei ‘geen problemen te hebben met het Russische volk, wel met hun leiders’. Hij had 15 miljoen kijkers in Rusland! Dat is de manier. Er hadden toen nog van die video’s moeten volgen, tot vandaag toe.

“We kunnen ook veel verder gaan door iedereen te sanctioneren die bij het Russische propagandasysteem betrokken is, niet alleen de staatsmedia maar ook de pr-bedrijven, de trollenboerderijen, de adverteerders op Russische tv, die zo allemaal de machine van de illegale aanvalsoorlog oliën. Zo voer je veel bredere druk uit op verschillende delen van de Russische samenleving.”

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky was vroeger een zeer populaire komiek op de Russische tv. Moet hij niet meer proberen zijn vroegere kijkers aan te spreken?

“Zelensky probeerde dat aan het begin van de oorlog. Toen faalde hij omdat hij te moraliserend was. De Oekraïners gebruikten hem wel al met succes in video’s die ze via een hack afspeelden op de Russische tv. Dan tonen ze hem bijvoorbeeld op de Krim om de Russen het gevoel te geven dat ze niet ondoordringbaar zijn.”

Is het goed dat Rusland verbannen is van de komende Olympische Spelen in Parijs, of draagt dit juist bij aan het vernederingsgevoel dat Poetin uitbuit?

“Het is de juiste aanpak. Ons probleem is dat we dit soort sterke acties niet opvolgen met een bijbehorende informatiestrategie. Je zou de Russen moeten bestoken met informatie waarin je duidelijk maakt wie de leiders, dokters en corrupte bureaucraten zijn die hier verantwoordelijk voor zijn. Je moet heel duidelijk maken dat de schuld bij deze mensen ligt, die profiteren van hun sporttalenten en ze uitbuiten. Wij doen nu het tegenovergestelde. We zeggen gewoon: ‘Kijk, ze zijn slecht!’ We geven Poetin te veel vrijheid om te beweren dat wij de ­gewone Russen haten.

“Een voorbeeld: er werd een jonge Russische schaatskampioene geschorst. Er kwam eigenlijk geen uitleg waarom. Dat is een probleem, want zo kunnen de Russen het verhaal errond zelf spinnen.

“Dit hangt natuurlijk samen met het feit dat we geen samenhangend beleid hebben ten ­opzichte van Rusland. We rommelen in de ­richting van militaire steun voor Oekraïne, ja, we hebben wat gassancties in ons voordeel ­gemaakt, maar we hebben nul beleid inzake ­politieke en informatieoorlogsvoering.”

Terwijl er veel laaghangend fruit is? Ik denk aan de recente ophef in Rusland over een luxueus dansfeestje met halfnaakte celebrity’s in Moskou, terwijl Russische moeders hun kinderen aan het front verloren.

“Zonder twijfel, dat zijn de zaken die voor de hand liggen. Er zijn ook zoveel andere verschillen in de Russische samenleving die we kunnen uitvergroten. Ik denk aan de contrasten tussen regio’s die het door de oorlog plots economisch goed hebben − in het verre Oosten, door de groeiende handel met China − en de economische depressie in de westelijke regio’s, die ­lijden onder de oorlog en de sancties. Er zijn ook problemen met de inflatie van de Russische roebel en schulden van huishoudens, mede door de eenzijdige focus op de oorlogseconomie.

“We kunnen het in gerichte boodschappen via sociale media, gericht op de gewone ­Russen, ook veel meer hebben over de zichtbare verdeeldheid tussen de veiligheidstroepen − waar de muiterij van wijlen Wagner-leider ­Prigozjin in de zomer van 2023 zo’n symbool van was. Niet alleen uitte hij feitelijke kritiek op de slechte levensomstandigheden aan het front maar toen hij naar Moskou wou oprukken, legde niemand hem een strobreed in de weg. Dat was een kleine momentopname van een kwetsbaar systeem.

“Wij zouden ook moeten weten wat het Kremlin zelf tot gedragsverandering aanzet. Het probleem is dat wij niet zien wanneer het Kremlin aanvoelt dat het de controle over ­publieke verhalen aan het verliezen is, en voorzichtiger moet worden. Op dit moment heeft het Kremlin het gevoel dat het economisch rond de sancties heen kan. Militair gezien denken ze nog eens een half miljoen soldaten de dood te kunnen injagen. Ze voelen zich onbedreigd in het bijeenhouden van de samenleving met behulp van intimidatie en propaganda. Van buitenaf is er niemand die Poetins informatiepositie echt uitdaagt. Het Kremlin krijgt vrij spel. Ze zullen hun berekeningen pas veranderen als ze zich realiseren dat er druk is, en die is er nu niet.”

Moeten we een groter podium geven aan Russische (ex-)militairen die openlijk morren, zoals Prigozjin deed?

“Je hebt mensen nodig die het front verlieten. Natuurlijk zou het Westen nooit met de echte Prigozjin hebben samengewerkt, maar een voormalige Wagner-soldaat in je informatiestrategie gebruiken: waarom niet? Je wil een Russische ex-frontsoldaat vinden die echt pissig is en nu aan zijn collega’s over zijn gevoelens vertelt. Je kunt zo veel mensen bereiken. TikTok, YouTube en Telegram zijn open in Rusland; Instagram en Facebook zijn moeilijker maar mensen komen er de hele tijd via VPN. Ook via de radio en satelliet-tv kunnen we veel mensen bereiken.

“Het Kremlin intimideert natuurlijk wel door processen te voeren tegen mensen die ongewenste inhoud van ‘vijandige organisaties’ delen, maar je doel moet zijn om mensen gewoon te laten luisteren. Je moet hun aandacht wekken. Ze zullen niet luisteren als we ze de les spellen of zeggen dat Rusland en Poetin slecht zijn. De mensen die dat denken luisteren immers al, bijvoorbeeld naar Navalny’s kanalen. Je moet nieuwe luisteraars aanspreken op hun persoonlijk leven.”

U stelt in uw boek ook vast hoe de Russische propaganda de bevolking in ontkenning van verantwoordelijkheid duwt wat oorlogsmisdaden zoals Boetsja betreft. Het Kremlin zegt gewoon: ‘De nazi’s zitten in Kiev, zij zitten erachter.’ Wat kunnen wij doen om die zelfverloochening van de Russen te doorbreken?

“Een goede vraag, maar een moeilijke uitdaging. Ik zie dat meer als een langetermijnproject. Daar heb je veel meer klassieke middelen voor nodig, te beginnen met onderwijs. Je kunt hiermee pas na de oorlog beginnen, want dan moet je het hebben over de morele inhoud. Je moet begrippen als justitie opnieuw gaan uitleggen. We kunnen daar wel al mee beginnen. Het grote project in Oekraïne waar ik op dit moment aan werk gaat al over gerechtigheid voor oorlogsmisdaden door de Russen daar. We hebben pas een zaak geopend in Argentinië over marteling, omdat zij een heel goede wet op universele jurisdictie hebben. Ook het Internationaal Strafhof zit niet stil. Op een dag wordt het belangrijk om het daar met de Russen over te hebben. Een samenleving kan pas vooruit als dat schuldinzicht er is.”

In uw boek schenkt u ook veel aandacht aan de antisemitische nazipropaganda, en u ziet parallellen met het Poetin-regime dat Oekraïners opdeelde in zuiveren en onzuiveren. Is dat een genocidaal discours?

“Het discours van Poetins regime is retorisch duidelijk genocidaal, ja. Of hij ook een juridische genocide plant is stof voor debat, want er is een lange weg tussen genocidale toespraken en het bewijzen van het bestaan van een genocidaal plan. Maar er zijn aanwijzingen. Ik bekijk bijvoorbeeld op dit moment de kwestie van gedwongen indoctrinatie, al is dat volgens het internationaal recht niet vervolgbaar.

“Het uiteindelijke doel van de Russische invasie is niet alleen om Oekraïners te doden, het is ook om van hen een soort Oekraïners te maken die dienstbaar zijn aan Rusland. Het is een soort piramide van identiteit. Je maakt eerst deel uit van de Russische wereld en daaronder heb je een deelverzameling van ondergeschikte ‘provincialen’, zoals de Oekraïners. De Russen gebruiken nu al een reeks technieken rond gedwongen indoctrinatie en onderwijs, een beetje zoals China doet met de Oeigoerse moslimminderheid.”

Op sociale media is het nu eenvoudig om nepaccounts te maken. Berucht in de VS werd de Russische manipulatie van de verkiezingen in 2016, en sinds 2020 de propaganda van Trump dat de verkiezingen in de VS ‘gestolen zijn’. Hoe haal je de mensen die in deze complottheorieën geloven uit hun ‘informatiebunker’?

“Een van de grote inzichten van Sefton Delmer was dat propaganda vooral legitimeert wat mensen toch al willen doen en voelen. Het overtuigt ze niet zozeer, het bevestigt ze. Met de Amerikaanse verkiezingen die eraan komen in november weten we nu al dat de Russen, Chinezen en Iraniërs zich in de westerse informatieruimte gaan mengen. Ze gaan wellicht een hack doen in de aanloop naar de verkiezingen. Misschien manipuleren ze wel documenten om te laten lijken alsof er met een stemming is geknoeid, en gooien dat dan in het uiterst rechtse ecosysteem dat al zegt dat met de vorige verkiezingen geknoeid is. Zo weten ze dat het uitvergroot zal worden.

“De grote vraag voor mij is of ze uiterst rechts nog verder zullen proberen te drijven, zoals oproepen tot geweld, iets wat tot nog toe buiten de grenzen van ons publiek debat valt. We moeten letten op kleine beïnvloedingen, op slinkse pogingen om dit aan te wakkeren − precies het doel van informatieoperaties. Buitenstaanders kunnen de gedachten van de binnenlandse massa niet veranderen, maar ze spelen in op een buikgevoel dat al aanwezig is − net zoals Delmer door zijn ervaring in nazi-Duitsland wist dat sommige Duitsers diep vanbinnen een hekel hadden aan de nazi’s, en dat sommige soldaten de oorlog wilden verlaten.”

Kan president Biden van zijn kant meer doen om de trumpisten te doen twijfelen?

“De Republikeinse partij is verdeeld. De helft zijn hardcore-aanhangers van Trumps MAGA-merk en heel moeilijk te bereiken. Maar die andere, twijfelende helft is zeker te bereiken. Maar door het grote wantrouwen in de politiek is er maar zoveel dat Biden kan doen. Het beste wat er nu in de VS kan gebeuren, is dat er een beweging opstaat die niets te maken heeft met de Democratische partij, maar waar de mensen om geven. Bijvoorbeeld een beweging die om abortusrechten draait. In Polen zorgde dat ook voor een kantelmoment (waarbij de uiterst rechtse PiS-regering werd weggestemd, red.).”

Er is nu ook een sterke pro-Palestijnse studentenbeweging die universiteiten bezet. Die kunnen ook president Biden schaden door zijn linkerflank tegen hem op te zetten?

“Deze beweging is nog in volle ontwikkeling. Het zou nog kunnen dat ze evolueert naar een bredere beweging voor meer globale rechtvaardigheid, en dan is Trump niet de weg als je je daarmee identificeert. Maar op dit moment kunnen inderdaad vooral de Republikeinen de chaotische beelden op universiteiten gebruiken om te zeggen dat Biden de zaken niet onder controle heeft en zij de ‘gekke progressieven’ moeten stoppen.

“Het wordt nu echt interessant om te zien hoe Rusland of China de Amerikaanse campusprotesten gaan gebruiken in hun tegenpropaganda. Alles wat polarisatie aanwakkert is goed voor ze.”

Net zoals ze hier in Europa de voorbije jaren ook de uiterst rechtse samenzweringstheorie van de omvolking hielpen te verspreiden. Hoe gevaarlijk is dat?

“Ik vind het verbazingwekkend om te zien hoe een obscure samenzweringstheorie uit de jaren 1980 nu in jullie mainstreamdebat is binnengedrongen. Maar ook hier in de VS hebben Elon Musk en de Republikein Vivek Ramaswamy het er weleens over gehad. Het is heel eng om te zien dat iets marginaals, dat door niemand ernstig werd genomen, nu in gewone debatten opduikt.”

Hoe bestrijd je dat soort haatpropaganda?

“Alleen feitelijk corrigeren en zeggen dat het niet klopt, is onvoldoende. Mensen volgen zulke dingen niet omwille van de inhoud, maar vanuit een buikgevoel. Je moet uitzoeken wie daardoor wordt aangesproken en waarom. Dit soort samenzweringstheorieën lijken mij vooral te worden gedeeld door mensen die zich instabiel voelen, en die bijvoorbeeld denken dat hun sociale status in gevaar is. Je moet dus het onbehagen over hun identiteit als gespreksthema aansnijden. Soms gaat het ook over de vraag of de overheid wel aan hun kant staat of niet. De wereld is op dat vlak erg complex geworden.”

China heeft een globale informatiestructuur met als enige doel de wereld naar hun hand te zetten, schrijft u ook. Steunt u het huidige Amerikaanse plan om TikTok in de VS van Peking te ontkoppelen?

“Ja, ik denk dat ze een goede balans vonden door te eisen dat het bedrijf zijn banden met de Communistische Partij verbreekt. Alleen mogen we daar niet stoppen, want ook Amerikaanse sociale mediabedrijven doen van alles zonder enige regulering. Zo verspreidt het antisemitisme zich op dit moment enorm vanwege het gebrek aan enig publiek toezicht op de algoritmes.”

In uw boek besluit u met de vraag of we een communicatieomgeving kunnen creëren waarin democratie kan functioneren, of dat andere (autoritairdere) systemen efficiënter zullen zijn in het nieuwe informatietijdperk. Zoals het er nu voor staat: kan de democratie deze strijd winnen?

“We bevinden ons in een slechte uitgangspositie. Op dit moment zijn het niet de democratieën die voor de controle over het informatietijdperk vechten, wel de anderen.”