Major Tom, Andy Warhol en moonboots: hoe de maanlanding collectieve cultuur werd
De eerste mens op de maan, dit weekend vijftig jaar geleden, is een thema dat gretig werd opgepikt in films, muziek, literatuur en beeldende kunst. Wist u dat er een beeldje van een Belgische kunstenaar op de maan ligt, en - hoogstwaarschijnlijk - ook een aantal droedels van bekende Amerikaanse kunstenaars? En dat de elegantste aller laarzen, de moonboot, ook een halve eeuw oud is?
“Fly me to the moon”, zong Frank Sinatra al in 1964. In de nacht van 20 op 21 juli 1969 was het zover: Apollo 11 landde in de “Sea of Tranquility” en Neil Armstrong zette voet op het maanoppervlak. Bij de verslaggeving liet de Britse omroep BBC “Major Tom” van David Bowie horen. Dat nummer over een astronaut die het contact met “ground control” verloor, was amper enkele dagen daarvoor uitgebracht. Goede timing van Bowie.
Lees verder onder de videoclip uit 1969:
De BBC zond op 20 juli 1969 een gelegenheidsprogramma uit, getiteld "So what if it's just green cheese?" ("Wat als het gewoon groene kaas is?") met acteurs Ian McKellen, Judi Dench en een liveband: Pink Floyd. De spacy improvisaties van de "moon landing jamsessie" werden later op plaat uitgebracht als "Moonhead". En in 1973 brak Pink Floyd bij het grote publiek door met "The dark side of the moon".
It's lonely out in space on such a timeless flight
In 1972 kwam Elton John met “Rocket man”, gebaseerd op een kort verhaal van Ray Bradbury met dezelfde titel. Ook een liedje over een verloren astronaut, geproducet door dezelfde man als “Major Tom”. “Rocket man” is de titel van de nieuwe biopic over Elton John, die op dit moment in de bioscoop loopt.
I can’t pay no doctor’s bills, but whitey’s on the moon
Een jaar na de maanlanding bracht de zwarte dichter-zanger Gil Scott-Heron “Whitey on the moon”, een kritische blik op al dat ruimtevaartgeld, door de ogen van een zwarte familie die de eindjes niet aan elkaar kan knopen. Een versie van Leon Bridges was te horen in de film "First man".
Lees verder onder het filmpje:
De videoclip van “Walking on the moon” van The Police (1979) werd gefilmd in het NASA-museum in Florida. En voorts is het onbegonnen werk om alle liedjes over de maan, maanreizen, astronauten en “outer space” op te sommen. Op Spotify heeft de NASA een toepasselijke afspeellijst klaargezet: NASA Moon Tunes Playlist, om de vijftigste verjaardag van de maanlanding te begeleiden.
Raket naar de maan
Net zo populair is maanreizen in de film. Meer nog, de vroegste sciencefiction film uit 1902 (!) was “Le voyage dans la lune” van de Franse cinemapionier Georges Méliès, met het bekende beeld van Janneke Maan met een raket in zijn oog. Het verhaal was vrijelijk gebaseerd op "Van de aarde naar de maan" en "Reis rond de maan", de 19e-eeuwse avonturenboeken van Jules Verne, waarin drie astronauten en twee honden met een kanon naar de maan worden geschoten.
Lees verder onder het filmfragment:
De ultieme ruimtevaartfilm is natuurlijk “2001 A space odyssey” van Stanley Kubrick, maar die was al in de herfst van 1968 uitgebracht, een half jaar voor de maanlanding. “The right stuff” uit 1983, gebaseerd op een roman van Tom Wolfe, vertelde over de eerste Amerikaanse astronauten; “Apollo 13” met Tom Hanks uit 1995 bracht het verhaal over de mislukte vlucht. En "Hidden figures" uit 2016 herstelde drie zwarte vrouwen in ere, die als wiskundigen meewerkten aan het Amerikaanse ruimteprogramma van de jaren zestig, maar altijd weer werden gefnuikt.
Vorig jaar kwam “First man” in de bioscoop, waarin Ryan Gosling de hoofdrol speelt van Neil Armstrong, de man die de historische woorden “That’s one small step for man, one giant leap for mankind” in de mond nam. En in de emotie van het moment een lidwoordje vergat: grammaticaal moest het “a man” zijn.
Lees verder onder de trailer:
De Amerikaanse popartkunstenaar Robert Rauschenberg zat in juli 1969 op de eerste rij: van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA mocht hij de lancering van Apollo 11 bijwonen. Hij kreeg inzage in kaarten, foto’s en grafieken en vond er inspiratie voor de grafiekreeks “Stoned moon” uit 1969.
Lees verder onder de afbeelding:
Al sinds de vroege jaren 60 loopt er bij de NASA een kunstprogramma, waarbij artiesten wordt gevraagd om werken over ruimtevaart te maken. Ook nu nog. Zo componeerde Terry Riley “Sun rings” in 2002 en maakte daarbij gebruik van ruimtegeluiden van de NASA.
De maanlanding in 1969 was de directe inspiratie voor "Moonwalk", een van de laatste werken van Andy Warhol uit 1987, waarbij hij de foto van Buzz Aldrin en de Amerikaanse vlag kleurrijk bewerkte. Warhol werkte ook mee aan een piepklein "maanmuseum", amper een chipkaart groot, dat hoogstwaarschijnlijk clandestien op de maan belandde. Over dat onwaarschijnlijke verhaal komt u later in dit stuk meer te weten.
Lees verder onder de afbeelding:
Nog een bijzondere herinnering komt van de Japanse kunstenaar On Kawara. Hij schilderde een leven lang “date paintings”. Zijn subtiele neerslag van de julidagen van 1969 is al op veel plaatsen in de wereld tentoongesteld.
Lees verder onder de foto:
Meer kunst over de maan kunt u bekijken op de uitgebreide fototentoonstelling Maan/moon in het Fomu in Antwerpen of nog tot en met maandag 22 juli op de expo “La lune” in het Grand Palais in Parijs. Of op het Kunstenfestival Watou, waar in de kerk het werk “Leap of faith” van Joseph Klibansky staat, met een astronaut als een kruisdragende Christus.
Lees verder onder de foto:
Belgisch beeldje op de maan
Niet tijdens de Apollo 11-vlucht, maar op 2 augustus 1971 werd een aards kunstwerk op de maan achtergelaten door de bemanning van de Apollo 15. Dat is “Fallen astronaut” van de Belgische kunstenaar Paul Van Hoeydonck. “Een licht beeldje van aluminium, zonder scherpe randen die in de ruimtepakken zouden snijden,” vertelde hij op 17 april 1972 in het radiomagazine “Actueel”.
Beluister het gesprek met Paul Van Hoeydonck hier en lees eronder verder:
Fallen astronaut
Het was bevelhebber David Scott die de "Fallen astronaut" samen met een herdenkingsplaatje (met de namen van tot dan toe 14 gesneuvelde astronauten en kosmonauten) met tape aan zijn laars vastplakte en het daarna neerlegde op de maanbodem. Paul Van Hoeydonck is “heel fier dat hij de eerste kunstenaar is van wie een werk buiten de aarde is geraakt”, maar hij blijft wel “nederig naar de maan kijken”. De kunstenaar is vandaag 93 jaar oud.
"Fallen astronaut" is te zien op de tentoonstelling Maan/moon in het Fomu in Antwerpen en op een gelegenheidsexpo in de abdij van Villers-la-Ville. Toen er indertijd replica's van het beeldje werden verkocht, was de NASA not amused. Intussen zijn er wel kopieën van te koop, gehuld in plexi.
Bekijk hier een reportage over Paul Van Hooydonck n. a. v. een tentoonstelling in 2014, uit "Hoera cultuur!" en lees daarna verder:
Ligt er een "dickpic" van Andy Warhol op de maan?
Maar hoogstwaarschijnlijk is de "Fallen astronaut" niet het eerste noch het enige kunstwerk op de maan. Zes Amerikaanse kunstenaars - Andy Warhol, Robert Rauschenberg, Claes Oldenburg, David Novros, Forrest Myers en John Chamberlain - maakten elk een piepkleine inscriptie in een keramisch plaatje, dat als een soort verstekeling meereisde naar de maan met Apollo 12 in november 1969.
Tussen de vele laagjes goudkleurige folie rond de maanlander had de bemanning enkele persoonlijke voorwerpen zoals foto's meegesmokkeld. Dankzij een anonieme helpende hand bij de NASA zouden de kunstenaars erin geslaagd zijn om hun collectieve chip mee te sturen. Pikant detail: de bijdrage van Andy Warhol bestond uit zijn initialen linksboven, die verdacht veel op een piemel lijken. Als het "Moon museum" daadwerkelijk is achtergelaten, dan ligt er dus een dickpic op de maan. De Amerikaanse openbare omroep PBS maakte een uitzending over dit onwaarschijnlijke verhaal.
Bekijk het "Moon museum" hier onder en lees daarna verder:
Die Apollo 12-missie van eind 1969 was blijkbaar echt artistiek. Een van de astronauten die toen op de maan wandelden was Alan Bean (1932-2018). Hij werd later kunstschilder, met als hoofdthema de ruimte en met als materiaal onder meer ... maanstof.
Dichters en schrijvers stand-by
De ochtend na de maanlanding, op 21 juli 1969, wilde de krant The New York Times iets bijzonders op de voorpagina: een foto en een gedicht. Pulitzerprijswinnaar Archibald MacLeish had al wat verzen klaar, ervan uitgaand dat de landing goed zou verlopen. Maar van de krant moest hij stand-by zijn om de tekst te veranderen, mocht er iets mis gaan. Het ging goed.
“Voyage to the moon” verscheen op de voorpagina. “Our hands have touched you in your depth of night” schrijft MacLeish over de maan, "onze handen hebben je aangeraakt in je diepe nacht". Op het eind kijken de astronauten naar dat andere mysterie, de aarde.
We have touched you
De Engelse dichter W. H. Auden kroop ook in de pen in 1969 en schreef het schampere gedicht “Moon landing”, waarin hij de draak steekt met de macho-astronauten die een “fallische triomf” beleven. Gelukkig is de maan “unsmudged, thank God” (onbezoedeld, Godzijdank).
Journalist en romanschrijver Norman Mailer woonde de lancering van Apollo 11 bij. Drie weken later al werd zijn eerste lange stuk verwacht in het blad "Life". De artikels werden een boek."A fire on the moon" wordt de "eerste literatuur over de maanlanding" genoemd. Het is nu opnieuw uitgegeven met foto's.
Ik weet dat het gebeurd is, maar ik voel nog niks
Ook andere auteurs vonden inspiratie in dat historische ogenblik. John Updike laat zijn personage Rabbit naar de maanlanding kijken met zijn familie. “De stem vertelt Houston, krakend, dat het oppervlak fijn en poederig is.” Rabbit kijkt met ingehouden adem en zegt als de eerste stap is gezet: “Ik weet het niet, mam. Ik weet dat het gebeurd is, maar ik voel nog niks.”
Het vereist enorme wilskracht, mazzel en vakkundigheid om eerste te worden. Maar er is een reusachtig hart voor nodig om nummer twee te zijn
In 2005 publiceerde de Noorse schrijver Johan Harstad de roman "Buzz Aldrin, waar ben je gebleven?" In dezelfde nacht dat Buzz Aldrin na Neil Armstrong als tweede mens een voet op de maan zette, wordt Harstads hoofdpersoon Mattias geboren. Op zijn tiende verjaardag krijgt hij zijn eerste ruimtevaartboeken en vanaf dat moment is Buzz Aldrin zijn grote held. Ook Mattias is en blijft z’n hele leven de eeuwige nummer twee en heeft er een hekel aan om in het middelpunt van de belangstelling te staan.
De Zweedse auteur Göran Tunström liet Buzz Aldrin "terugkeren" naar een klein Zweeds stadje en daar het leven van veel bewoners op z’n kop zetten. “Hoog Bezoek” (1998, in 2000 vertaald in het Nederlands) zit vol zwarte humor en kreeg de belangrijkste literaire prijs in Scandinavië.
Nog maanlandingsliteratuur nodig? "Maanstorm" van de Spaanse schrijver Antonio Muñoz Molina (2006, in 2012 in het Nederlands vertaald) gaat over een jongetje in een klein Spaans dorp dat elk detail kent van de maanreis en de hele tijd met z’n neus in de boeken zit. De maanreis, de wetenschappelijke ontwikkeling en het verdwijnen van de dinosaurussen doen hem twijfelen aan z’n katholieke geloof.
Ons eigen Kuifje vloog natuurlijk al veel eerder dan in 1969 naar de maan en liep een slordige 15 jaar vroeger dan Neil Amstrong op het hemellichaam rond. In 1953 verscheen het stripalbum "Raket naar de maan" en een jaar later "Mannen op de maan". Hergé had ruim research gedaan naar allerlei technische aspecten, zoals lanceerinstallaties en ruimtepakken. Hierboven de cover van de catalogus van de gelijknamige expositie in Parijs in 1985, die de Kuifje-albums vergeleek met de echte maanmissies.
Ook Wallace en Gromit belandden op de maan in "A grand day out" uit 1989. De schrandere uitvinder en nog slimmere hond bouwden zelf hun raket en waren op zoek naar ... kaas. De makers wonnen er een BAFTA mee en werden genomineerd voor een Oscar.
Lees verder na het filmpje:
Niet enkel in het stof van de maan, ook in de mode lieten de astronauten voetafdrukken achter. Een jaar na de maanlanding in 1969 werd de "moonboot" gelanceerd. Een dikke laars, gemodelleerd naar het schoeisel van Armstrong en Aldrin, de twee astronauten die als eersten op de maan rondstapten. De Italiaan Giancarlo Zanatta was in New York in juli '69 en raakte meteen geïnspireerd. Met zijn firma Tecnica maakte hij de eerste "Moonboots". Ze waren vooral populair in de jaren 80 en ze worden nog altijd gemaakt.
