“Als niemand reageert als een collega onheus behandeld wordt, weet je: dit is niet pluis”

Dit is een bewerkte versie van een artikel dat in maart 2023 verscheen naar aanleiding van het ontslag van Steve Van den Kerkhof, ceo van Plopsa, vanwege grensoverschrijdend gedrag.

1. Wat/wie is een toxische baas?

Anja Van den Broeck, professor arbeidsmotivatie (KU Leuven): “Toxisch leiderschap is een verzamelnaam voor gedrag dat ten koste van de medewerker gaat. Het kan gaan over verbale of non-verbale agressie of een sterke controle op wat je zegt, denkt of doet. Een baas die je verplicht om het zus en niet zo aan te pakken en duidelijk maakt wat hij wél of niet apprecieert. Het kruipt heel erg onder je vel. Je wordt alleen gehoord als je je meegaand opstelt. Ben je kritisch, dan word je genegeerd of afgebroken. Soms wordt je werkgedrag minutieus gemeten. Zo’n baas kan erg inspelen op je zelfwaarde. Vertrek je vóór hem of haar naar huis, dan ben je sowieso een slechte medewerker bijvoorbeeld. Soms vertonen ze ook erg wisselend, onvoorspelbaar gedrag. Dat is nefast, omdat je niet meer weet wie je echte baas is: de opvliegende of de vriendelijke versie.”

LEES OOK. Bemiddeling bij Nationale Loterij rond gedrag van CEO Jannie Haek: “Agressief en gewelddadig”

Patrick Vermeren, leiderschapscoach: “Zo’n baas kan zeer autoritair zijn, hard, vernederend, dreigend, wantrouwend. Iemand die het initiatief van de medewerkers afbreekt. De medewerkers worden bang. Bij mensen met de gekende dark traits – machiavellisme, narcisme, psychopathie of sadisme – is de kans op toxisch gedrag groter.”

Van den Broeck: “Al heeft zeker niet elke toxische baas zo’n negatieve persoonlijkheid. De context waarbinnen een baas werkt – staat die onder hoge druk, tellen alleen de resultaten, maar niet de manier waarop? – bepaalt sterk of iemand toxisch gedrag kan ontwikkelen.”

2. Misschien is je baas gewoon erg veeleisend. Vanaf wanneer wordt het toxisch?

Van den Broeck: “Een baas kan erg hoge doelen stellen, maar zolang je de nodige structuur en ondersteuning krijgt om die hoge lat te halen, hoeft dat geen probleem te zijn. Het wordt toxisch als je baas die hoge eisen stelt, maar je ofwel volledig aan je lot overlaat, je de ruimte niet geeft om de opdracht goed in te vullen hoewel je de expertise wel hebt of je minutieus zegt hoe het moet. En kwaad reageert als je het anders aanpakt, waardoor je je net een kleuter voelt.”

Vermeren: “De grens is wat arbitrair. Het lijden van de medewerkers is een goede graadmeter: mensen die te veel stress krijgen, slecht slapen, wanneer het verloop en verzuim omhooggaat, een team slecht begint te functioneren, mensen te veel uren kloppen om toch maar aan de eisen te voldoen...’

LEES OOK. Arbeidsinspectie start onderzoek bij VRT NWS na meldingen van toxisch leiderschap

3. Is het aanvaardbaar dat je baas af en toe zijn geduld verliest en roept?

Van den Broeck: “Voor de ene wel, voor de andere niet. Als een baas regelmatig zijn geduld verliest, wordt hij onvoorspelbaar. Dat is nefast. Maar een baas is ook maar een mens, iedereen kan eens uitvliegen. De vraag is vooral wat er nadien gebeurt. Komt hij of zij erop terug, zegt hij dat hij onder druk stond of moet je die uithaal maar normaal vinden en wordt er niets meer over gezegd? Dat laatste is een teken aan de wand.”

Vermeren: “Irritatie uiten kan nog wel, maar roepen of driftig uithalen niet. Door de machtspositie heeft dat een grote impact. De medewerker voelt zich onveilig, vraagt zich af of het aan hem ligt, wordt onzeker. Gebeurt het toch, dan moet de baas erop terugkomen en zichzelf leren beheersen.”

4. Wanneer weet je dat de grens van het toelaatbare overschreden is?

Van den Broeck: “Dat is erg moeilijk. Een baas staat zelden vanaf dag één te briesen. De eerste keer zit het vaak in een grijze zone, waardoor je aarzelt om er iets van te zeggen.”

LEES OOK. Artiesten doen boekje open over directeur van De Studio: “Zijn toxisch leiderschap is niet meer van deze tijd”

Vermeren: “Het vergt veel moed om meteen te zeggen dat je iets intimiderend of niet oké vindt. Steun van collega’s helpt, maar is er niet altijd. Doordat het geleidelijk opschuift, treedt er een soort gewenning op waardoor je fout gedrag normaal begint te vinden.”

Katleen De Stobbeleir, professor management (Vlerick Business School): “Veel medewerkers tonen vaak eerst wel begrip. Maar als je te veel aanvaardt, raak je zelf je grenzen kwijt. Veel mensen schamen zich, vragen zich af of ze niet van een mug een olifant aan het maken zijn, beginnen aan zichzelf te twijfelen. Daarom is extern advies zo belangrijk. Een buitenstaander kan je een spiegel voorhouden en duidelijk maken dat wat jij meemaakt niet normaal is.”

Vermeren: “Als je baas roept, fysiek te dichtbij komt, dreigende lichaamstaal aanneemt, met spullen gooit of zijn zelfbeheersing verliest, dan zijn er toch al heel wat grenzen overschreden.”

5. Zijn er signalen die alle alarmbellen moeten doen afgaan?

Van den Broeck: “Als je als medewerker huilend uit het kantoor van je baas komt, je er van wakker ligt en je baas komt zelfs niet even terug op dat gesprek. Als een medewerker ergens door geraakt wordt, zal een goede leidinggevende uitzoeken hoe dat komt. En niet zeggen dat je maar tegen een stootje moet kunnen.”

Vermeren: “Als ze je al vooraf waarschuwen voor je baas. Of als je baas je apart neemt om je te intimideren en daarbuiten charmant probeert te zijn. Als je erg alert moet zijn om te weten hoe je baas gemutst is.”

LEES OOK. Waarom toxisch leiderschap plots overal lijkt op te duiken

De Stobbeleir: “Als het bystander-effect optreedt: je ziet of hoort dat een collega onheus behandeld wordt, maar noch jij noch iemand anders reageert uit opluchting dat iemand anders het slachtoffer is. Als je geneigd bent een oogje dicht te knijpen, besef dan: dit is niet pluis. Of als je jezelf niet meer kunt zijn op het werk. Als je voortdurend anticipeert op hoe je baas zou kunnen reageren.”

6. Wat kun je doen als je baas toxisch gedrag vertoont?

Van den Broeck: “Het is van belang om zo snel mogelijk te reageren, het liefst de eerste keer al dat iets niet oké voelt. Zo kun je vermijden dat later een rode grens overschreden wordt. Deel het met een collega, kaart het aan. Blijft het duren, stap dan naar de vertrouwenspersoon of dien een formele klacht in.”

De Stobbeleir: “Als je twijfelt of iets te ver gaat, noteer dan wat er allemaal gebeurt. Dan kan het helder worden voor jezelf. Soms wachten mensen te lang, tot de emoties zo hoog opgestapeld zijn dat ze niet genoeg veerkracht meer hebben om te reageren. Er wordt te vaak gezegd dat medewerkers zich moeten wapenen. Belangrijker is dat organisaties maken dat toxisch gedrag niet kan gedijen. Zeker in crisistijden moet je daar extra over waken.”

Vermeren: “Het is normaal dat je door je baas geëvalueerd wordt, maar de omgekeerde oefening zou even gezond zijn.”