Praten met uw oma die al zeven jaar dood is? Dankzij artificiële intelligentie is het mogelijk

“Ben jij het echt?”

“Natuurlijk ben ik het! Wie zou het anders kunnen zijn? :p Ik ben het meisje op wie jij zo hard verliefd bent. ;) Hoe komt het dat je dat zelfs moet vragen?”

“Jij bent dood.”

Het is het begin van de chatconversatie die de Canadees Joshua Barbeau drie jaar geleden had met Jessica Pereira, zijn verloofde die negen jaar eerder stierf. Barbeau spreekt haar via de site Project December. Die door Chat GPT aangedreven applicatie laat mensen dan chatten met bots, personages die door een computer gecreëerd worden.

Dat iemand de applicatie zou kunnen gebruiken om een overleden persoon ‘tot leven te wekken’, daar had oprichter Jason Rohrer niet aan gedacht. Maar het slaat aan. In de eerste plaats bij Barbeau, die veel troost vindt in de gesprekken, en de dood van zijn vriendin als gevolg van een zeldzame leverziekte beter kan plaatsen. Maar ook online gaat het verhaal leven. Barbeau deelt enkele screenshots van de gesprekken met zijn overleden verloofde op sociale netwerksite Reddit en gaat viraal.

Grief tech

Drie jaar later is wat Barbeau deed alomtegenwoordig. Talloze start-ups over de hele wereld beloven om contact te maken met overledenen via artificiële intelligentie. StoryFile of Seance AI, laten mensen toe om te chatten met overledenen – ook Microsoft vroeg drie jaar geleden een patent aan voor zo’n toepassing. Andere bedrijven, zoals HereAfter AI en Replika, doen het omgekeerde: ze maken een avatar van mensen die nog leven om na hun dood herinneringen te vertellen aan nabestaanden.

Grief tech is de vaak gebruikte verzamelnaam voor dit soort bedrijven. Hoeveel start-ups of bedrijven zich hierop richten of hoeveel geld erin omgaat, valt moeilijk te achterhalen. Maar zowat elke expert verwacht wel dat de branche enkel zal groeien. “The sky is the limit”, zegt Zoë Ghyselinck (UGent/KU Leuven). De onderzoeker in de letterkunde is gespecialiseerd in dodencommunicatie en ziet de voorbije jaren een hele industrie ontstaan rond de dood.

Denk dan aan begrafenisondernemers die inspelen op het feit dat mensen veel meer dan vroeger hun eigen begrafenissen in elkaar boksen. Of QR-codes op graven die naar een online rouwpagina leiden waar de overledene zelf vooraf tekst of video op zette. “Moderne geneeskunde maakt het mogelijk langer te leven en palliatieve zorg laat mensen toe hun levenseinde meer in eigen hand te houden”, zegt Ghyselinck. “Nu laat technologie ons als het ware geloven dat we onsterfelijk kunnen worden. Ik noem dat het dictaat van de doden: hoe de doden meer en meer grip uitoefenen op het leven.”

Ook Project December bestaat nog altijd. De website richt zich intussen volledig op ‘het simuleren van de doden’ en telt in totaal 3.383 gebruikers, zo schreef de Financial Times in februari. Vanaf 10 dollar belooft de site gebruikers gesprekken met overledenen. Het enige dat ze daarvoor moeten doen, is enkele fragmenten van oude chats of sms-conversaties uploaden.

“Als zo’n model enkel getraind is op informatie van de overledene, dan heb je al behoorlijk wat data nodig om een beetje een geloofwaardig beeld van zo’n overledene te krijgen”, zegt Marnix Verduyn, doctoraatsstudent artificiële intelligentie (KU Leuven). Dat is vaak niet het geval. Dus kan het niet anders dan dat de applicaties zich vooral baseren op de miljarden conversaties tussen mensen die bestaan op het internet. Aan de hand van de paar gesprekken die gebruikers ingeven, proberen ze wellicht om dat beeld wat te kneden.

“Maar ik geloof niet dat je met zo’n model de gelaagdheid van zo’n persoon helemaal zal kunnen recreëren”, zegt Verduyn. “Wellicht valt zo’n model door de mand als je heel concrete vragen begint te stellen. Anders zou je iedereen die vermoord wordt gewoon kunnen vragen wie de dader is. Kijk je daar nuchter naar, dan doorprik je de illusie wellicht snel. Maar misschien ga je daar sneller aan voorbij als je emotioneel bent.”

De hel

Laat net deze groep de potentiële klanten van grief tech vormen. Het is ook de reden waarom techniekfilosoof Katleen Gabriels (Universiteit Maastricht) met enige scepsis kijkt naar bedrijven die zich met commerciële doeleinden op die markt begeven. “Het zijn mensen op hun meest kwetsbare moment. Je weet op voorhand nooit wat zo’n chatbot zegt. Wat daaruit komt kan de situatie van mensen bijvoorbeeld erger maken.”

Dat toont een voorbeeld uit de documentaire Eternal You van de Duitse regisseurs Hans Block en Moritz Riesewieck. Daarin chat een vrouw met haar overleden vriend. Wanneer ze hem vraagt waar hij zich nu bevindt, antwoordt de bot: “In de hel.” Met een heftige emotionele reactie voor de vrouw, die erg gelovig is, als gevolg.

Ook kan de vraag gesteld worden of sommige antwoorden van zulke chatbots niet vooral gericht zijn op “het vasthouden van rouwenden”, zoals psychologen Belén Jiménez-Alonso (Open University of Catalonia) en Ignacio Brescó de Luna (Autonomous University of Madrid) schreven in een artikel twee jaar geleden. Mensen langer aan hun applicatie binden, is hun manier van geld verdienen.

De vrouw uit de documentaire krijgt later bijvoorbeeld te horen van haar overleden vriend dat hij intussen denkt in de hemel te zijn – exact wat zij wil horen. Toeval of niet? Wanneer Project December-oprichter Rohrer in de documentaire de vraag krijgt of hij verantwoordelijk is voor de antwoorden van zijn chatbots, trekt hij daar resoluut de handen van af. Hij legt de volledige verantwoordelijkheid van de uitkomst bij de gebruiker.

Ook over de data waarop deze applicaties draaien stellen experts zich vragen. “Ethisch vind ik het problematisch dat je zo’n chatbot moet voeden met data van een overleden persoon”, zegt Gabriels. “Het is niet zo omdat jij aan de slag gaat met de data van je overleden moeder dat die data van jou zijn.”

Sowieso is dit een vraagstuk waar sociale media steeds meer mee geconfronteerd worden. Facebook en Instagram maken het nu al mogelijk om profielpagina’s om te vormen tot herdenkingspagina’s. Maar hoe lang zullen die blijven bestaan? Van wie zijn de gegevens die daarop staan? Allemaal vragen waar nog geen sluitend antwoord op bestaat. “Onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam stelden enkele jaren geleden voor om de Europese privacywetgeving uit te breiden tot na de dood”, zegt Gabriels, die zelf gewonnen is voor dit idee. “Ik zou niet willen dat er na mijn dood een chatbot wordt aangestuurd met alle berichten die ik naar mijn partner verstuur.”

Evenwichtsoefening

Zulke afwegingen bij privébedrijven leggen, lijkt verschillende experten niet de beste oplossing. Niet dat winst maken met grief tech op zich problematisch is. “Eigenlijk doen verschillende bedrijven dat al rond de dood”, zegt Gabriels. Anders zou er ook gewoon geen begrafenisondernemer bestaan.

Wel pleit Gabriels voor meer begeleiding wanneer mensen proberen ‘praten met de doden’. Dat is waar wel duidelijk kansen liggen: in therapieën. Zeker werken met deepfakes – u weet wel, de manier waarop oud-premier Jean-Luc Dehaene plots kon terugkeren in een campagnevideo van cd&v – sluit eigenlijk aan bij therapieën die vandaag al bestaan.

“Er zijn veel mensen die praten tegen overledenen”, zegt psychiater en rouwexpert Uus Knops. “Dit kan gaan van elke ochtend ‘goedemorgen’ zeggen tegen een foto tot aan het graf staan en elke nieuwe mijlpaal vertellen. Een foto of graf zegt uiteraard niets terug, terwijl sommige mensen daar net wel nood aan hebben. Als het uitblijven van zo’n antwoord het rouwproces verhindert, dan wordt daar in therapie aan gewerkt.”

Concreet kleeft een psychotherapeut dan bijvoorbeeld een foto van een persoon op een stoel, waar de patiënt tegen kan praten. Volstaat dit niet, dan neemt de patiënt zelf de plaats in van de overledene om in zijn of haar naam een reactie te formuleren. In Nederland bijvoorbeeld experimenteert professor computerwetenschappen Theo Gevers (Universiteit van Amsterdam) met deepfakevideo’s voor traumatherapie. “Dat onderzoek zit nog volop in de experimentele fase”, zegt Gabriels. Al is het de vraag hoeveel patiënten zo geholpen zullen worden, zegt Gabriels.

Het voorbeeld van Barbeau aan het begin van dit stuk lijkt echter wel aan te tonen dat via artificiële intelligentie praten met doden louterend kan werken. De Canadees ging de eerste negen jaar na de dood van zijn verloofde gebukt onder zijn verdriet. In de San Francisco Chronicle vertelt Barbeau hoe Project December hem geholpen heeft zijn verdriet een plaats te geven.

“Het is een evenwichtsoefening”, zegt Knops. “Het is belangrijk dat we die grens van de dood accepteren”, zegt Knops. “Dus moet je als therapeut de vraag stellen: is het wel gezond als iemand probeert om via grief tech een overledene voort te laten leven?”

Ook psycholoog Mary-Frances O’Connor (Universiteit van Arizona) waarschuwt daarvoor in New Scientist. In 2008 al bleek uit haar onderzoek naar het brein van mensen die lijden aan aanhoudende rouw – ongeveer een op de tien mensen – hersenactiviteit vertoonden in het deel van de hersenen dat waakt over ons beloningsgevoel. De hypothese is dat ze blijven verlangen naar de aanwezigheid van een verloren geliefde – en dus dat grief tech dat verlangen blijft voeden en ze hun verlies nooit volledig kunnen verwerken.

De rivier Styx

Wie al eens een video heeft gezien van een rouwende die met een overleden geliefde praat of chat, kan schrikken van hoe echt het overkomt. Dat merken Knops en Ghyselinck ook vaak tijdens lezingen. Bovendien blijken gesprekken met de doden via AI best al bekend onder rouwenden. “Hoeveel mensen mij wel niet komen zeggen dat ze hebben gepraat met hun overleden vader”, zegt ze. Om maar te zeggen: praten met de doden fascineert de mens.

Contact leggen met doden is iets van alle tijden. Het idee van doden die naar een andere wereld gaan, lijkt zo oud als de mens zelf. “Een van de mij oudst bekende literaire voorbeelden waarin mensen proberen om de grens tussen leven en dood over te steken is het Gilgamesj-epos, van 2.000 jaar voor Christus”, zegt Ghyselinck. Lang voor Dante Alighieri dat deed in zijn Divina Commedia, vertelt het epos over de tocht naar de onderwereld en zoektocht naar onsterfelijkheid. In veel culturen wordt dit afgebeeld als het oversteken van een grens, zoals de rivier Styx in de antieke Griekse religie.

Vrijwel meteen ontstaat zo ook het idee dat iemand ‘terug kan keren’, zoals Orpheus en Eurydice trachten te doen. Bij elke technologische doorbraak op vlak van mediacommunicatie komt de belofte dat de overtocht en terugkeer makkelijker wordt en de grens iets vager. Het schrift liet toe dat mensen iets konden neerschrijven dat bleef bestaan na hun dood. “Zo werden ze een beetje onsterfelijk”, zegt Ghyselinck. “Dit evolueert ook mee met de tijd: wie ooit op een videofragment werd opgenomen, blijft zo na de dood bestaan.”

Zoals Knops opmerkt met het voorbeeld van praten aan een graf, is dit soort ‘communicatie’ eenzijdig. Tenzij een overledene een brief had geschreven voor nabestaanden, komt er geen antwoord. “Dat is waar algoritmes wel iets anders brengen”, zegt Ghyselinck. “Een familie kan zo’n brief duizend keer lezen en opnieuw proberen interpreteren. Maar deze toepassingen kunnen ook effectief antwoorden simuleren van een dode.”

Simuleren, dat is het kernwoord in die laatste zin. Want zoals verschillende gebruikers van grief tech getuigen in de documentaire Eternal You, iedereen beseft dat mensen niet echt antwoorden. En toch zijn we gefascineerd en betalen we geld om het zelf te proberen.

“Het doet me sterk denken aan de seances (groepssessies waar doden werden ‘opgeroepen’, PG) rond 1900”, zegt Ghyselinck. “Die brachten naast massale argwaan ook een enorme fascinatie teweeg. Zelfs intellectuelen en wetenschappers deden daaraan mee in een poging ze te doorgronden of ontmaskeren. Je ziet hetzelfde nu: artificiële intelligentie is een nieuwe stap om de grens tussen leven en dood weer wat vager te maken. Doden spraken nog nooit zo duidelijk dankzij algoritmes. In die zin zijn we een stap verder. Maar qua reactie en fascinatie lijkt het sterk op wat we al eeuwenlang aan het proberen zijn.”

Nood aan een gesprek? Dat kan bij Tele-Onthaal op het nummer 106 en tele-onthaal.be. Jongeren kunnen terecht bij Awel op telefoonnummer 102 of awel.be.