Sandra kwam als twintiger te weten waarom ze slepende vermoeidheid had: hoe ijzertekort vooral bij vrouwen voor problemen zorgt

“Ik noem het mijn oudevrouwtjesgevoel”, zegt Sandra Vandenbussche (47). “Wanneer ik bijvoorbeeld tijdens een wandeling met mijn hond halfweg op een bankje moet gaan zitten. Of wanneer ik in plaats van een uitstapje een halve dag moet rusten en zonder duidelijke reden somber en gestresseerd ben.”

Vandenbussche kwam als twintiger te weten dat ze te weinig ijzer had en wat ze daaraan kan doen. Sindsdien kwam dat probleem meermaals terug. “Ik eet vier keer per week een kleine portie rood vlees en neem ijzerbisglycinaat. Zo krijg ik mijn energie en mentale kalmte terug”, zegt ze. “Ik vraag me soms af hoe het was geweest, mocht ik eerder ontdekt hebben dat die slepende vermoeidheid te wijten was aan te weinig ijzer in mijn lichaam.”

Het helpt niet dat de symptomen van ijzertekort vaag zijn: vermoeidheid, ‘hersenmist’, je duizelig voelen, sneller koud hebben en hartkloppingen. Dat kan ook komen door veel andere gezondheidsproblemen, van depressie tot slaapgebrek en zelfs hartfalen.

En wanneer je een vrouw bent, bestaat de kans dat je dokter dit soort symptomen eerder ziet als het gevolg van hormonale schommelingen. Of dat je dat zelf ook zo ziet. Dat ijzertekort vaak onopgemerkt blijft, komt soms door “de normalisering van vrouwelijke aandoeningen”, zegt de Amerikaanse gynaecoloog Malcolm Munro (Universiteit van California) daarover tegen The New York Times. “Je slap, moe of snel geïrriteerd voelen wordt vaak gezien als iets wat bij een leven als vrouw hoort.”

Bloedarmoede

Maar bij een deel van de vrouwen ligt dus wel degelijk een ijzertekort aan de basis van het feit dat ze zich ‘als een uitgewrongen dweil’ voelen. Want ons lichaam gebruikt ijzer voor de aanmaak van hemoglobine, een eiwit in rode bloedcellen dat zuurstof van de longen naar de rest van het lichaam transporteert. Het is ook essentieel voor andere cellulaire functies.

IJzer dat niet wordt gebruikt voor hemoglobine of andere functies wordt opgeslagen in het beenmerg en de lever in de vorm van het eiwit ferritine. Wanneer die ijzerreserves slinken, wordt het weinige ijzer dat er nog is gebruikt voor het onderhoud van rode bloedcellen ten koste van hart-, hersen- en spierfuncties. Als de voorraden zijn opgebruikt, kan een ijzertekort leiden tot minder hemoglobine en gezonde rode bloedcellen. Dan ontstaat bloedarmoede of ‘anemie’.

Vrouwen in de vruchtbare leeftijd hebben meer last van ijzertekort, omdat zij via de menstruatie maandelijks bloed verliezen. Daardoor hebben ze meer behoefte aan ijzer (15 milligram per dag, tegenover 9 mg voor mannen, vanuit een niet-vegetarisch dieet) dan mannen en oudere vrouwen, zeker wanneer ze hevige bloedingen hebben.

Maar heel wat vrouwen compenseren dat extra ijzerverlies niet door extra ijzerrijk te eten.

Onderschatting

“Sowieso eten we in ons land te weinig basisvoedingsmiddelen die veel voedingsstoffen bevatten, zoals volle granen, groenten, fruit en peulvruchten en te veel vet-en stuikerrijke snacks die niet voeden maar vullen”, zegt voedingsdeskundige Inge Coene (Nutrition Information Center). “En uit de laatste voedselconsumptiepeiling van 2014 blijkt dat de inname van ijzer vooral te laag is bij jonge kinderen, jongeren en vrouwen. Vier procent van de vrouwen voldoet aan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid van 15 milligram ijzer.”

Hoeveel vrouwen eenecht ijzertekort hebben is niet exact duidelijk. “Dat komt onder andere omdat het een continuüm is, van een licht tekort aan functioneel ijzer tot een volledig uitgeputte reserve en bloedarmoede”, zegt hoogleraar Volksgezondheid en Voeding Stefaan De Henauw (UGent).

“Wel is zeker dat de cijfers die er zijn een onderschatting zijn”, zegt Hans Verhoef, universitair hoofddocent voedingskunde aan de Universiteit Wageningen. Ook blijkt dat ijzertekort meer voorkomt bij lage sociale klassen.

Wereldwijd zit volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zo’n 30 procent van de vrouwen tussen 15 en 49 jaar met bloedarmoede door een ernstig ijzertekort. Een Deense meta-analyse uit 2017 stelt vast dat ook 65 tot 80 procent van de Europese vrouwen van vruchtbare leeftijd onvoldoende ijzervoorraden heeft om, zonder ijzersupplementen te slikken, een zwangerschap door te komen die niet leidt tot bloedarmoede. Ook blijkt dat 40 tot 50 procent een kleine of compleet uitgeputte ijzerreserve heeft.

Voor ons land geven cijfers van de WHO uit 2015 aan dat zo’n 18 procent van de Belgische vrouwen tussen 16 en 49 jaar bloedarmoede heeft door ernstig ijzertekort. Bij zwangeren ligt dat cijfer op 24 procent.

Amerikaanse cijfers, ten slotte, hebben het over zo’n 35 procent van de vrouwen tussen 15 en 49 jaar die te weinig ijzer in hun lichaam hebben. Volgens Verhoef is dat een realistisch cijfer dat wellicht ook geldt voor onze contreien.

Impact

“Het is een gigantisch onderschat probleem”, zegt hij. “Eén op vijf heeft bloedarmoede, de meest ernstige vorm van ijzertekort. Nog meer vrouwen hebben een ijzertekort. Maar ze beseffen het niet. Dat zie ik bij mijn eigen studenten. Als deel van de opleiding analyseren ze hun eigen bloedwaarden en daaruit blijkt dat heel wat vrouwen niet wisten dat ze een ijzertekort hebben.”

Nochtans is de impact van een ijzertekort niet te onderschatten.

Concreet is het meest ernstige gevolg “een anemie die gepaard gaat met zwakte, hoofdpijn, prikkelbaarheid, vermoeidheid, hartkloppingen en verhoogde vatbaarheid voor infecties”, zegt Coene. “Bij zwangere vrouwen er er onder andere een hogere kans op een te laag geboortegewicht en vroeggeboorte en kan het een negatief effect hebben op de ontwikkeling van de foetus. Bij opgroeiende kinderen kan het leiden tot onder meer blijvende negatieve effecten op de psychomotorische ontwikkeling.”

De belangrijkste oorzaak van ijzertekort bij vrouwen is bloedverlies door de menstruatie. Vandaar dat vrouwen die hormonale anticonceptie nemen waardoor ze niet of nauwelijks bloed verliezen minder af te rekenen hebben met ijzertekort. En dat bijna de helft van de 20 procent vrouwen die zware maandelijkse bloedingen volgens een publicatie in The Lancet hebben met een ijzertekort zit.

Bloedtest

Om te weten te komen of je te weinig ijzer hebt, is een bloedtest via de huisarts aan te raden. Dat is ook hoe Sandra Vandenbussche achter de oorzaak van haar probleem kwam. “De meeste huisartsen kennen het probleem en gaan zeker een bloedtest voorstellen bij klachten die typisch zijn bij bloedarmoede, zoals vermoeidheid”, zegt De Henauw.

Al blijkt uit getuigenissen dat vrouwen die klagen over vermoeidheid soms ook meteen antidepressiva krijgen voorgeschreven. “Het is een minderheid van de vrouwen die kampen met ijzertekort. Maar iedereen moet wel beseffen dat zo’n zware vermoeidheid niet per se een depressie of een hormonaal probleem is en ook aan je ijzerwaarden kan liggen”, vindt Vandenbussche.

Zij liep ook verloren in de variërende drempelwaarden om van een tekort te spreken. “Ik zie in mijn medisch dossier dat die variëren”, zegt Vandenbussche. “Daardoor leek mijn ijzer in orde toen dat niet zo was. Het lijkt me een probleem dat vrouwen met klachten die een minimumwaarde halen toch geen supplementen krijgen aangeraden. Bovendien kan je arts kijken naar je ijzer- of hemoglobinegehalte of naar je ferritine-gehalte. Daarom is het geen slecht idee om naar je ferritinewaarde te vragen of die op cozo.be (waar je medisch dossier staat) te checken.”

Dat soort verschillen tussen tests kunnen te maken hebben met het huidige debat over de te onderzoeken stoffen en de drempelwaarden.

“De wetenschap evolueert en toont meer en meer hoe ijzertekort bij vrouwen een onderschat probleem is”, zegt Stefan Teughels, medisch directeur van artsenvereniging Domus Medica. “Niet toevallig wijdt onze Nederlandse zustervereniging er een aflevering aan in hun podcast Huisarts Podcast – Maak kennis met je blinde vlek over ijzergebrek (in twee delen te beluisteren op Spotify). Ook wij bespreken de recente wetenschap die aantoont dat je zeker ook het ferritine-niveau moet nagaan.” Volgens De Henauw zou dat ondertussen de gouden standaard moeten zijn.

Drempelwaarden

Ook de discussie over de drempelwaarden om van een tekort te spreken staat op de radar van Domus Medica. De ondergrens voor ferritine die de WHO heeft vastgelegd is 15 microgram per liter voor niet-zwangere vrouwen en vrouwen in het eerste zwangerschapstrimester. Maar onderzoekers suggereren steeds vaker dat dat beter tussen 30 en 50 microgram per liter zou liggen.

Toch acht Teughels de kans niet zo groot dat de drempelwaarden snel worden opgetrokken omdat het ijzergehalte individueel sterk kan verschillen. “Iemand met 30 microgram ferritine per liter kan perfect in orde zijn en altijd al dat niveau hebben gehad, terwijl iemand met 55 microgram met een tekort kan zitten”, zegt hij. “Je moet daarom kijken naar de evolutie. Als die persoon met 55 microgram vroeger consistent 65 microgram had, dan is er misschien een probleem.”

Daarom zou het ook volgens Verhoef nuttig zijn dat alle vrouwen zich regelmatig op hemoglobine en ferritine laten testen, zeker als ze hevig menstrueren of zwanger willen worden.

“Vrouwen die zwanger willen worden moeten weten dat een ijzertekort complicaties voor hun kind en meer bloedverlies bij de bevalling kan betekenen”, zegt hij. “Dus je hebt maar beter een stevige reserve vooraf, tenzij je ijzerpillen wil slikken tijdens je zwangerschap.”

Tank vullen

IJzerterkort aanpakken kan vaak een hele tijd duren. Munro heeft het over een meervoudige aanpak die hij samenvat als “het lek dichten en de tank vullen.”

Dat eerste gaat over anticonceptie inzetten om de menstruatie stil te leggen. “Dat was ook wat mijn huisarts voorstelde”, zegt Vandenbussche. “Maar mijn hormoonhuishouding veranderen voor dat ijzertekort als je geen nood hebt aan anticonceptie vond ik persoonlijk een stap te ver.”

‘De tank vullen’ slaat op extra ijzer innemen. Dat kan via supplementen en voeding. “Voeding is belangrijk, maar bij een serieus tekort of zware menstruaties zal dat niet volstaan”, zegt Verhoef.

Gelukkig, zo geeft De Henauw aan, bestaan er vandaag doeltreffende supplementen die meestal goed te verdragen zijn en niet leiden tot overdosissen, wat vroeger een probleem was. Belangrijk om weten is dat om de dag een supplement nemen de ijzeropname efficiënter maakt dan dagelijks zo’n pil slikken. Ook vermijd je best koffie, thee, melk, calciumsupplementen en vezelrijke voeding op het moment dat je je ijzersupplement neemt omdat dat de ijzeropname kan verminderen.

Volgens Vandenbussche verlies je best ook de opvolging niet uit het oog. “Ik heb het meegemaakt dat mijn ijzerreserve na een kuur opnieuw goed zat, maar na een half jaar opnieuw veel te klein was”, zegt ze. “Sowieso raakte ik nooit boven de 30, 35, microgram ferritine per liter, wat heel beperkt is. Ik weet nu dat ik langer een hogere dosis had moeten nemen.”

Vlees

Letten op je voeding helpt ten slotte ook om de tank te vullen. Vandenbussche was even vegetariër, maar eet nu weer wat vlees voor haar ijzertekort. Want dierlijke producten en dan vooral rundvlees bevatten de hoogste gehaltes heemijzer, het type dat ons lichaam het best opneemt ( 25 procent opname tegenover 5 à 15 procent bij non-heemijzer uit plantaardige producten).

“Maar weer meer vlees eten ligt wel moeilijk want het is voor de planeet net beter dat we minder vlees gaan eten. En in het Westen eten we gemiddeld al te veel vlees”, zegt Verhoef.

Daarom bepleiten hij en Coene om vooral zo evenwichtig en gevarieerd mogelijk te eten.

“Veel vlees eten is daarbij niet nodig omdat het een efficiënte bron van ijzer is”, zegt Coene. “Een kleine portie van 50 gram vlees, kip of vis in de maaltijd bevordert bovendien de opname van non-heemijzer in je voeding. Als vegetariër zit je wellicht ook goed als je voldoende varieert. Zo is de ijzerstatus van vegetariërs in het algemeen wat lager. Maar bij wie voldoende, gevarieerd en gezond eet, zijn in het algemeen geen nadelige gezondheidseffecten aangetoond”, zegt Coene.

Zij raadt slimme combinaties aan. Zo wordt non-heemijzer in bijvoorbeeld linzen of tofu beter opgenomen wanneer je dat combineert met producten die veel vitamine C bevatten, zoals rauwkost of fruit. Koffie of thee, die de ijzeropname afremmen, drink je best buiten de maaltijd.

Ook als het over voeding gaat, zijn er natuurlijk veel individuele verschillen. “Maar algemeen geldt: hoe meer voedingsgroepen je uitsluit, hoe meer kans op tekorten”, zegt Coene. “En wie vrouw, vegan of vegetarisch is en wie zwanger is, besteedt sowieso best extra aandacht aan ijzer in de voeding.”