Luther blijft een raadsel

Het is een uitdaging om de tijd van Luther, ook al is hij een buitengewoon bondige figuur, te verbinden aan onze tijd. Ik zie geregeld hoe historische dilemma’s aan een modern publiek worden voorgelegd, maar dan gaat het vooral over de Tweede Wereldoorlog: Wat zou jij hebben gedaan als je toen leefde? Luther en de Reformatie liggen in meerdere opzichten veel verder weg dan ’40-‘45, waardoor het moeilijker wordt om die verbinding met de moderne tijd te kunnen maken. Zeker in Nederland, waar Calvijn invloedrijker was dan Luther, die voor veel Nederlanders toch een betrekkelijk onbekende oosterbuur blijft. En er zijn ook veel minder Nederlandse lutheranen dan voorheen; was een op de vijftig Nederlanders een eeuw geleden luthers, nu is dat naar schatting een op de 10.000. Daarnaast – en dat is belangrijker – zijn veel Nederlanders minder cultuurchristelijk dan de Duitsers. De bewoners in beide landen zijn ongeveer even kerkelijk actief, maar Duitsers hebben meer waardering voor het gedeelde protestantse (en katholieke) erfgoed als wezenlijk onderdeel van hun historie dan Nederlanders. In Nederland is de afstand groter. Hoeveel Nederlanders weten nog wat de Reformatie was?

afwijkende keuzes

Wat heeft Luther teweeggebracht in het halve millennium volgend op het publiceren van de 95 stellingen? Vijftig of honderd jaar geleden, toen Noord-Europese landen nog herkenbaar protestants waren, konden gelovigen zich nog beroemen op de erfenis van ‘1517’ en wijzen op de ruimte voor gewetensvrijheid die toen ontstond, de waarde van een persoonlijke relatie tussen God en gelovigen, de vrijheid om zelf de Schriften te lezen en afwijkende keuzes te maken. Volgens velen, en niet alleen gelovigen, stond Luther aan het begin van de moderne samenleving, met zijn nadruk op geletterdheid, gewetensvrijheid en individuele verantwoordelijkheid.

versplintering

De opkomst van het protestantisme lag daarom aan de wortel van de rechtsstaat, mensenrechten, meer gelijkheid tussen man en vrouw, een passie voor waarheidsvinding en dus ook voor wetenschappelijk onderzoek en zelfs de geest van het kapitalisme. Deze ontwikkelingen stonden volgens protestanten op gespannen voet met de geest van het katholicisme. Katholieken daarentegen wezen op de verwoestende versplintering van heiligdommen en het religieuze leven door Luthers ketterij, waarbij niets dat heilig was veilig was. Bedoeld of onbedoeld leidde Luther door zijn nadruk op individuele gewetensvrijheid tot afbreuk van de dominante christelijke en religieuze wereld. ‘1517’ werd in elk geval door beide groepen gezien als een breuk die de moderne tijd inluidde.

voorzichtiger

Tegenwoordig zijn we doorgaans voorzichtiger geworden in onze uitspraken over de invloed van Luther. Een aantal doorwrochte historische studies hebben laten zien dat de verbinding tussen ‘Luther’ en alles wat na hem kwam complex is. Luther was niet de eerste die de Bijbel wilde vertalen en wees op de noodzaak van gewetensvrijheid. Erasmus had dat ook al gedaan. We zien nu ook beter hoe de erfenis van Luther in politiek en sociaal opzicht alle kanten opwaaide en niet alleen in de richting van het moderne individu. Bevorderde de Reformatie altijd de geletterdheid of de positie van vrouwen? Nee.

Maar deze verschuiving komt vooral omdat we met een meer seculiere bril naar de betekenis van ‘1517’ zijn gaan kijken. Al in 1917 poneerde Ferdinand Domela Nieuwenhuis, voormalig luthers predikant en anarchist, dat Luthers Reformatie slechts onderdeel was van grotere en belangrijkere maatschappelijke ontwikkelingen. Theologie is vanuit ons moderne perspectief minder dan voorheen een motor van de geschiedenis, en daarom zouden we de betekenis van Calvijn en Luther niet moeten overschatten. Tegenwoordig voelt iedereen – katholiek of protestant, atheïst of ietsist – zich een autonoom individu, maar weinigen voelen zich daarvoor dank verschuldigd aan Luther. Steeds meer lijkt het religieuze gekrakeel van 1517 geen doorbraak te zijn in de geschiedenis maar een sektarisch conflict over secundaire zaken. Pas tijdens de Verlichting (of voor sommigen: de jaren zestig) zou vooruitgang op politiek, intellectueel en sociaal gebied echt losbreken. Deze visie past beter bij ons collectieve zelfbeeld van nu: religie, en ook de Reformatie, heeft weinig aandeel gehad in het maken van de moderne mensen die we nu zijn.

Ik denk dat deze zienswijze net als de oudere denkbeelden tot vertekeningen kan leiden. Wie de invloed van religie niet begrijpt, heeft weinig van de geschiedenis begrepen. Wie de invloed niet ziet van Luther en zijn ‘revolutie’ op grote delen van de wereld, heeft oogkleppen op. Het individualisme is een geradicaliseerde vrucht van Luthers denken. Net als politieke verworvenheden als de vrijheid van het woord en de bescherming van het geweten.

dilemma’s

De makers van de Luther-tentoonstelling in Museum Catharijneconvent hebben ervoor gekozen de dilemma’s waar Luther voor stond naar onze tijd te halen. Tijdloze dilemma’s waarin bezoekers wordt gevraagd of ze hun mening liever bijstellen om straf te ontlopen, of blijven vasthouden aan hun eigen overtuigingen. De overeenkomsten en de dilemma’s laten duidelijk zien dat ook deze geschiedenis kan rijmen met onze tijd. Maar dat lijkt niet op te gaan voor het onderdeel van de tentoonstelling met als thema ‘genade’. Je ziet heel mooi in de tentoonstelling hoe Luther en de vroege lutheranen ‘genade’ inzichtelijk maakten voor hun zestiende-eeuws publiek. Maar hoe je dat vervolgens naar vandaag vertolkt? Daar hapert het een beetje. Het lijkt heel moeilijk om ‘genade’ over te brengen aan onze tijd. We leven in een tijd van zelfredzaamheid en zelfverantwoording. Je bent verantwoordelijk voor je eigen succes of falen. Ongetwijfeld hebben wij onze eigen aflaten, manieren van boetedoening. Maar er is weinig ruimte voor genade na een persoonlijke crisis of falen. Luthers taal over genade is geen taal die door velen van ons gebezigd is, laat staan begrepen wordt.

love affair

Alec Ryrie, historicus van het protestantisme, zou hebben gezegd dat het protestantisme in essentie niet begon met de nadruk op het lezen van de Bijbel of in het stiekem drukken van de heilige schrift. Nee, het begon met een ‘love affair’. Luthers vurige verlangen naar een genadige God stond voor hem centraal, en dát verlangen begrijpen wij, ook veel protestanten, doorgaans niet. En zonder een focus op dit intense verlangen blijft Luthers leven voor ons enigszins een raadsel.