Oekraïne, waar westerse en oosterse waarden botsen, is cruciaal voor Europa
Toen op 17 juli 2014 boven Oost-Oekraïne vlucht MH17 van Malaysia Airlines werd neergeschoten, kwamen bijna 300 mensen om het leven, vooral Nederlanders. De Europese Unie besliste tot sancties tegen Rusland, dat land kondigde tegensancties aan. Eerder al had de Russische annexatie van de Krim geleid tot een verkilling van de relaties. Het conflict in Oekraïne was plots geen ver-van-mijn-bedshow meer voor Europa, het is nu cruciaal in de relaties met Rusland. En dat cruciale land gaat nu zo goed als zeker een komiek verkiezen tot president, iemand die geen politieke ervaring heeft en niet echt heeft duidelijk gemaakt wat hij precies gaat doen.
Oekraïne is een cruciaal land voor Europa, waar de westerse waarden botsen met de oosterse, rechtstaat versus stabiliteit, een samenleving gebaseerd op tolerantie versus een samenleving waar het christelijke waardepatroon overheerst.
En toch....
De lidstaten van de Europese Unie zijn niet echt bezig geweest met Oekraïne de laatste tijd. De brexit-saga trok alle aandacht, tijd en energie naar zich toe. De staatshoofden en regeringsleiders trokken in maart wel tijd uit voor een gedachtewisseling over China, die uiteindelijk werd geamputeerd door een nieuwe aflevering van het brexit-feuilleton, maar Oekraïne en Rusland stonden helemaal niet op hun agenda.
Net als in 2013 en 2014 zal de verwondering en verwarring ook nu weer groot zijn als zoals verwacht Volodimir Zelenski zondag de nieuwe president van Oekraïne wordt. De enige Europese leider die al een echt contact heeft gehad met Zelenski is de Franse president Emmanuel Macron. De Duitse bondskanselier Angela Merkel ontving alleen de zittende president Petro Porosjenko.
Heeft Zelenski een plan?
Zelenski stelde donderdagavond zijn ploeg van naaste adviseurs voor en daarin zitten wel een aantal bekende namen, zoals de voormalige minister van Financiën Oleksandr Daniljoek. Roeslan Rjabosjapka is een voormalig hoofd van het overheidsagentschap dat instaat voor de preventie van corruptie maar daar in 2017 uit onvrede opstapte.
De bekendmaking van de namen moest de buitenwereld vooral duidelijk maken dat er achter Zelenski wel degelijk een groep mensen zit die weet wat er in Oekraïne moet gebeuren. In de weinige interviews die Zelenski zelf gaf, zei hij de westerse oriëntatie van Oekraïne te steunen. Maar met Zelenski weet je niet of hij dit speelt of echt meent. De man is al president in een tv-serie en in deze campagne zijn realiteit en fictie vaak niet meer van elkaar te onderscheiden.
In deze campagne zijn realiteit en fictie vaak niet meer van elkaar te onderscheiden
De echte president Zelenski zal af te rekenen krijgen met de Russische president Vladimir Poetin, die al bijna 20 jaar aan de macht is en een geslepen spel van beïnvloeding van Oekraïne speelt. Officieel is Rusland niet betrokken bij de separatistische beweging in Oost-Oekraïne, maar iedereen die het dossier van nabij volgt, weet dat Rusland de marionettenbesturen van de zogenaamde Volksrepublieken Donetsk en Loegansk recht houdt, financieel en militair.
Wat met de oorlog in Oost-Oekraïne?
Zelenski beschouwt een oplossing van de oorlog in de Donbas-regio als een prioriteit voor de toekomst van Oekraïne, maar ook hier hebben we het raden naar zijn aanpak. In een van de weinige interviews die hij gaf na de eerste ronde, pleitte hij voor een staakt-het-vuren als eerste stap om de oorlog te beëindigen.
Hij wil het Minsk-vredesproces weer activeren en rechtstreekse gesprekken voeren met Rusland omdat het gaat om een oorlog met Rusland. Zelenski benadrukte wel dat hij niet bereid is grondgebied af te staan als wisselgeld. Het is wat de Oekraïense kiezers willen horen, maar het is geen echt plan van aanpak.
In Oekraïne zelf zijn er overigens wel enige twijfels over zijn doortastendheid als het gaat om Donbas, omdat Zelenski zelf van huis uit Russischtalig is. In het Oekraïne van vandaag wil dat evenwel niet altijd veel zeggen. Ik heb zelf Russischtalige vrienden in het oosten van Oekraïne die na de annexatie van de Krim door Rusland echte Oekraïense patriotten werden en zelfs bereid waren te gaan vechten aan het front om de separatisten tegen te houden.
Strijd met corruptie hoog op de agenda
Zelenski zegt dat ook de aanpak van de corruptie een grote prioriteit zal krijgen. En dat is ook de reden waarom zoveel Oekraïners hem steunen. De zittende president Porosjenko is er ondanks alle retoriek niet in geslaagd om de corruptie uit te roeien. Oekraïne staat nog altijd in de lijst van Transparancy International op plaats nr 120 op 180 landen. Het is iets beter geworden, vroeger stond het land op plaats 130.
Porosjenko had nochtans een duidelijk mandaat gekregen in 2014 om de alomtegenwoordige corruptie in het land aan te pakken. Tijdens de Maidanrevolutie was dat de drijvende kracht achter de betogers die maandenlang de koude trotseerden op Maidan. Als ze zeiden dat Oekraïne een echt Europees land moest worden, dachten ze in de eerste plaats aan de uitroeiing van corruptie.
Het falen van Porosjenko
Porosjenko begon doortastend. Hij haalde zelfs de vroegere Georgische president Saakasjvili naar Oekraïne om in de havenstad Odessa, bekend als een maffianest, schoon schip te houden. Saakasjvili, die dat in Georgië al eens had gedaan, liet er geen gras over groeien, maar liep zich al snel te pletter tegen de Oekraïense realiteit. Hij stapte op omdat hij geen steun meer kreeg van Porosjenko toen hij enige resultaten begon te boeken.
Toen ik Odessa in 2017 bezocht, was alles weer bij het oude. De jonge Joelja Maroesjevska, een bekende Maidan-activiste, was een tijdje op vraag van Porosjenko de baas geweest van de douane in Oekraïne, maar ook zij hield het eind 2016 voor bekeken. “Toen we na 4 maanden resultaten konden voorleggen, werden we een gevaar voor het bestel en verdween de politieke steun uit Kiev,” vertelde ze me enkele maanden na haar ontslag.
Sinds de eerste ronde lijkt bij Porosjenko weer het oorspronkelijke vuur van 2014 aangestoken. Maar het komt vermoedelijk te laat en voor vele Oekraïners is het ook niet oprecht
Onder het bewind van Porosjenko zag de speciale anticorruptiedienst (NABOE) het licht. Die slaagde erin een aantal grote dossiers af te ronden, maar de veroordelingen volgden niet omdat de rechters niet onafhankelijk genoeg waren. Pas onder grote druk van het IMF stemden het parlement en de president in met een speciale anticorruptierechtbank die voldoende garanties bood op veroordelingen voor corruptiezaken. Na de eerste ronde, nadat hij het onderspit had gedolven tegen Zelenski, opende Porosjenko fier de anticorruptierechtbank.
Het typeert de verwoede pogingen van Porosjenko om zijn achterstand op Zelenski om te buigen. Sinds de eerste ronde lijkt bij hem weer het oorspronkelijke vuur van 2014 aangestoken. Maar het komt vermoedelijk te laat en voor vele Oekraïners is het ook niet oprecht. Ze weten maar al te goed wat hun president de voorbije vijf jaar heeft gedaan. De ontgoochelde Oekraïners die nu op Zelenski stemmen, zien in Porosjenko iemand die de positie van de machtige oligarchen niet heeft willen aanpakken omdat hij er zelf toe behoort.
Ervaring als Porosjenko's grootste troef?
De campagne van Porosjenko heeft het tij ook proberen te keren door volop in te zetten op zijn ervaring. De Oekraïense president heeft de kiezers geregeld gewaarschuwd niet te kiezen voor een onervaren opperbevelhebber. "Na 21 april is het gedaan met de grappen, dan wordt de nieuwe president geconfronteerd met de harde werkelijkheid", zei hij vorige week.
Porosjenko hoopte via een rechtstreeks debat zijn ervaring ten volle uit te spelen en Zelenski te kunnen betrappen op fouten. De Amerikaanse presidentsverkiezingen hebben ons evenwel geleerd dat een dergelijke tactiek niet werkt. Hillary Clinton gebruikte dezelfde argumenten tegen Donald Trump en scoorde zelfs punten in de debatten, maar het haalde niets uit.
Na 21 april is het gedaan met de grappen, dan wordt de nieuwe president geconfronteerd met de harde werkelijkheid
Oekraïne staat met deze tweede ronde van de presidentsverkiezingen voor een keerpunt. Als de peilingen kloppen en Zelenski overtuigend wint, zet het een stap in het onbekende. Voor een land dat zo cruciaal is voor Europa en voor ons, betekent dat een nieuwe periode van onzekerheid. Net zoals in 2014 ontbreekt ook nu een doordachte Europese strategie hoe hiermee om te gaan, tenzij de Franse president Macron vorige week vrijdag geheime afspraken heeft gemaakt met Zelenski.
Aan de andere kant kan een nieuw gezicht in Kiev een opening bieden voor een conflict in Europa dat nu al vijf jaar lang Rusland en het Westen in een oplopende confrontatie duwt. Zowel in financiële en diplomatieke kringen in Rusland als in de hoofdsteden van de Europese Unie leeft het besef dat de huidige situatie ronduit gevaarlijk is, en beter niet meer te lang blijft voortduren. De EU-lidstaten en Rusland zijn door hun ligging veroordeeld tot een dialoog maar hebben tot nu toe nog geen echte mogelijkheid gevonden om die dialoog op te starten. Wie weet komt de oplossing wel uit Kiev?
Onze reporter en Oost-Europakenner Jan Balliauw is in de Oekraïense hoofdstad Kiev en volgt er de presidentsverkiezingen op de voet. Herbekijk hieronder zijn analyse in Het Journaal:
