"Ik hoop dat de kleinkinderen zeggen: reflecterende fietspaden, waren die er dan niet altijd?"

“Als je tot elf uur blijft, gaan de algen aan”, zegt Sarah. En als ik niet net een rondleiding door Studio Roosegaarde had gekregen, dan had ik dit een vreemde opmerking gevonden. Maar ik ben al een beetje in een ‘Roosegaarde-stemming’. Ik keek in verwondering naar de maquette van de stad van de toekomst. Ik aaide de Lotus-bloem, gemaakt van een ­materiaal dat zich plooit met je lichaamswarmte. En ik gooide me op de Marbles: rotsachtige kunstwerken die oplichten en geluid maken bij de menselijke aanraking.

De algen maken deel uit van het grote project dat Roosegaarde uitvoert voor Rijkswaterstaat: Icoon Afsluitdijk, de renovatie en versterking van de 32 kilometer lange waterkering en snelweg tussen Noord-Holland en Friesland, die onze noorderburen sinds 1932 tegen overstromingen beschermt. “In Nederland zijn dijken heilige koeien”, zegt Daan Roosegaarde. “Sommigen vinden dat je er maar beter van afblijft. Ik vind Icoon Afsluitdijk een bijzonder mooi project, een hele eer ook. We hebben er met de Studio iets divers van gemaakt wat veel mensen kan aanspreken, op verschillende niveaus: kinderen begrijpen het, kunstliefhebbers vinden zich erin, en ook de automobilisten die er elke dag over rijden, hebben er iets aan.”

Roosegaarde zorgde voor een sensationele Lichtpoort als entree en beplakte de zestig heftorens – oorspronkelijk het ontwerp van Dirk Roosenburg, de opa van Rem Koolhaas – met retroreflecterende strips die oplichten als je koplampen erop schijnen. “Alsof je door The Matrix rijdt, spectaculair”, zegt Sarah. Als tijdelijke kunstwerken vind je er Windvogel: dansende, energie-opwekkende vliegers, verbonden aan een lichtgevend touw. En er is Waterlicht: een poëtische, blauwe lichtinstallatie van ledlasers die toont hoe het zou zijn als de dijk er niet was. Glowing Nature is dan weer een interactieve expo in een kazemat waar de lichtgevende algen de hoofdrol spelen.

Je merkt het meteen: het werk van Roosegaarde is niet in een hokje te vatten. Het gaat over energie, ruimte, licht en landschappen; over een visie voor de toekomst. “Ik ben een jager”, zegt Daan. “Ik jaag op ideeën. Ik trek ze binnen, maak ze slimmer, beter en sterker, en stuur ze dan de wereld in om te kijken wat er gebeurt.”

Ei van Columbus

De ideeën van Daan Roosegaarde zijn zo verreikend en ­helder dat ze eenmaal uitgevoerd bedrieglijk simpel lijken. In de hoek van de Studio staan enkele Chinese deelfietsen. Ze worden door de Studio omgebouwd tot Smog Free Bicycles, de eerste fietsen waarmee je al trappend ook de lucht zuivert. Dat klinkt verrassend eenvoudig, en vooral doeltreffend. Want als er twee zaken zijn waar China geen tekort aan heeft, dan is het vuile lucht en fietsers. Ook de lichtgevende bomen volgen dat principe. Wat staat er langs onze snelwegen? Lantaarnpalen, die energie verbruiken, en bomen. Waarom kweken we geen lichtgevende bomen? Een Roosegaarde-idee heeft vaak een hoog 'ei van Columbus'-gehalte: waarom hebben we dit niet eerder bedacht?

Als Daan Roosegaarde al een kleine frustratie kent, dan is het misschien die van het aha-gevoel dat mensen hebben bij het zien van zijn projecten. “Als ik mijn ideeën lanceer, hoor ik haast altijd: ‘Kan dat wel?’, ‘Mag dat wel?’, ‘Ja, maar’ en ‘Dat lukt nooit’. Als we er dan uiteindelijk in geslaagd zijn om het project te realiseren, dan wordt het plots: ‘Zo’n simpel idee!’ Tja, als het echt zo ‘simpel’ was, waarom zijn ze er dan nooit zelf aan begonnen? Ik nodig iedereen uit zijn brein aan het werk te zetten en ook iets te doen.”

Is dat echt uw enige frustratie? Mij lijkt het dat u met uw radicale denken wel vaker tegen muren aanloopt.

“Natuurlijk is er irritatie. In het begin van een project word je geconfronteerd met hompen: hompen materie, hompen techniek, hompen wetgeving. En die moet je in elkaar ­passen, als puzzelstukjes. Dat zorgt voor wrijvingen en ­frustratie.

“We zitten soms eindeloos te vergaderen. Als ik reflecterende fietspaden wil, krijg ik te horen: in het wetboek staat dat een lijn op de weg wit moet zijn. En voor je ’t weet, zit je bij de minister over wetgeving te praten, want een lichtgevende lijn, dat kan niet. Maar goed, dat hoort erbij. Net nog hebben we het een uur lang gehad over de lantaarnpalen langs de afsluitdijk. Maar ik weet dat we daarna in de Studio weer kunnen nadenken over: hoe kunnen we een stad energieneutraal maken met onze Windvogels? Kunnen we gletsjers laten groeien? Kunnen we wolken witter maken? Dan denken we weer groot, en zo houden we het evenwicht.”

Kunnen we wolken witter maken?

“Nee, nog niet. Misschien later.”

Enig idee waar die ­aanleg voor ‘groot’ denken vandaan komt? Wat is er in uw achtergrond dat u maakt tot wie u bent?

“Weet ik veel. Ik heb geen achteruitkijkspiegel. Als ik een auto koop, is dat het ­eerste wat ik eraf haal, die heb ik niet nodig. Een ­helikopter heeft ook geen achteruitkijkspiegel.

“Ik kan je wel vertellen dat ik als kleine jongen al een maker en een dromer was. Ik bleef niet in dat betonnen huis, dat vond ik verschrikkelijk. Ik trok de natuur in, bouwde boomhutten, groef tunnels, spande kabels van de ene boom naar de andere om het water over te kunnen. Ik was gewend om me de wereld eigen te maken. De bestaande wereld vond ik vrij hard en lomp, en ook wel statisch. Maar ik kon ’m omvormen. Dat gevoel is me bijgebleven. Mijn techniek en methodiek zijn geëvolueerd maar de basis, de mentaliteit is dezelfde: ik kan mijn eigen wereld creëren. Ik ben een maker, geen verbruiker.

“Ik denk vaak aan een citaat van Marshall McLuhan (Canadees filosoof en wetenschapper. red.): op het ­ruimteschip Aarde zijn er geen passagiers, alleen leden van de crew. En zo is het ook echt: we kunnen niet meer ­simpelweg blijven meereizen en alleen maar consumeren, we moeten iets doen. We kunnen niet enkel nog deel ­uitmaken van het probleem, we moeten zoeken naar de oplossing. Hoe kan ik daaraan meehelpen? Hoe kan ik dat proces op gang ­brengen? Dat zijn de vragen die me ­bezighouden.”

Wat wilde u later worden toen u klein was?

“Toen ik zestien was, moest ik kiezen welke opleiding ik wilde volgen. Ik zei: ‘Ik wil iets met kunst, techniek en ondernemen.’ Mijn ouders keken een beetje zorgelijk en stelden een beroepskeuzetest voor. Twee weken lang. Psychologen, leraars, de decaan… Na die twee weken was de conclusie: wat jij wil, bestaat niet. Nu kan ik daar om lachen, maar als je zestien bent, word je daar een beetje depri van.

“Eigenlijk zegt de wereld: er is geen plaats voor jou en je plannen. En ik weet nog dat ik daar best wel twee dagen verdrietig over was. Maar de derde dag had ik al iets van: doei, ik zoek het zelf wel uit. Dat besef heb ik nog steeds: zelfs als ze beweren dat je het onmogelijke wil; als je het echt wil, lukt het.”

Het werd wel vaker gezegd van uw projecten: ‘Wat jij wil, kan niet.’

“Dat hoort bij innovatie. Eerst geloofde niemand in de Smog Free Tower, de toren die als een gigantische stofzuiger fijnstof opslorpt en frisse lucht genereert. Maar nu staat hij er, en hij werkt. Hij zuivert in Peking 30.000 kubieke meter lucht per uur en verbruikt amper elektriciteit, minder dan een waterkoker. De resultaten zijn gecontroleerd door professor Bert Blocken van de Technische Universiteit Eindhoven en de KU Leuven. Ik hanteer het principe: afval bestaat niet, en dus wordt de opgevangen koolstof onder hoge druk geperst en daar maken we juwelen mee. Met elke ring of een paar manchetknopen koop je zuivere lucht.”

U financierde het project zelf, via crowdfunding.

“Sommige projecten doen we in opdracht, zoals het Van Gogh-fietspad, dat in de duisternis fonkelt als een ­sterrennacht. De toren was een eigen project. Ik wilde niet dat de Smog Free Tower het bezit van een regering, een stad of een bedrijf zou worden. Deze technologie moeten we overal kunnen verspreiden.

“Natuurlijk moeten we ook de oorzaken van smog ­aanpakken, maar is het niet fijn als dit al kan? We kunnen een gebied creëren zo groot als een voetbalstadion dat

75 procent schoner is dan elders in de stad.

“We proberen nu de Smog Free Bicycles met een ­gelijkaardige techniek uit te rusten, zodat je al fietsend de lucht zuivert. De fiets is typisch Nederlands, bijna een ­symbool, het heeft iets moois dat we die naar China ­uitvoeren.”

U klinkt als een wereldverbeteraar. Zelf omschrijft u zichzelf wel eens als een hippie met een zakenplan. En ik las nog: technopoëet, uitvinder, kunstenaar…

“Ik heb alles al gehoord, van enfant terrible naar maestro met alle stapjes tussenin. Ik ben gewoon Daan, ik ben een maker, en ik vind het fijn om met een tof team dingen voor elkaar te krijgen. Ik ben ook een jager, ik jaag op goede ideeën en op kwaliteit. En ik por. Ik kietel anderen tot ze in beweging komen. Jagen, maken en porren; dat is het zowat.”

Hoe gaat u van idee naar product? Hoe houdt u die visie vast? Tips?

“Dat is de vraag die me het vaakst gesteld wordt. Er wordt trouwens een ­documentaire over de Studio gedraaid met die insteek: hoe zit dat scheppingsproces in elkaar? Wat gaat er goed en fout? Hoe bescherm je dat idee? Hoe zorg je ervoor dat het niet ­ondersneeuwt en dat je die droom niet kwijtraakt?”

En? Hoe?

“Ik heb er geen formule voor. Ik kan wel zeggen dat ik goed het onderscheid kan maken tussen de korte termijn en het werk van lange adem. Voor de routine van elke dag ben ik erg ongeduldig, maar voor langetermijnprojecten kan ik blijven doorgaan en wachten. Ik kan ook in- en uitzoomen, diep in de materie duiken, voor de specialisatie kiezen, en dan weer afstand nemen om het grote plaatje te zien. Dat moet iedereen in de Studio kunnen.

“Ik omschrijf een visie wel eens als een smaak in je mond. Je proeft het al, maar kent de ingrediënten nog niet. Dus begin je te koken en te experimenteren tot je een subliem gerecht hebt. De eerste pannenkoek mislukt hoe dan ook, daar moet je tegen kunnen, maar je moet blijven doorgaan.”

Neemt Daan Roosegaarde genoegen met minder?

“In de Studio hanteren we het maya-principe: most advanced yet acceptable. We werken voor de toekomst, maar met het heden in gedachten. Je wil niet zo ver vooruitdenken dat niemand je begrijpt; dan verlies je het publiek en heeft wat je doet weinig effect. Het is altijd balanceren op het randje van wat wel en niet kan. Ik heb het wel eens over dat ­elastiekje tussen kunnen en willen. Als je te ver trekt, breekt het en als het slap hangt, wordt het saai.”

Hebben mensen meer vertrouwen in Studio Roosegaarde nu er al een heleboel projecten ­verwezenlijkt zijn? Wordt steun vinden makkelijker?

“Nee, maar ik houd dan ook niet van makkelijk. We hebben natuurlijk een legacy waarop we kunnen bouwen, maar tegelijkertijd blijf ik dat randje opzoeken. Nu we eindelijk die dijken onder controle hebben, begin ik te denken aan de ruimte.”

De ruimte?

“Al die space waste opruimen, dat lijkt me wel wat. Er cirkelen ongeveer 23.000 objecten rond de aarde, die groot genoeg zijn om getrackt te worden door de Amerikaanse instanties. Maar er zweven naar schatting ook 500.000 kleinere stukjes afval rond die voor veel schade kunnen zorgen. Ze kunnen ruimtestations vernielen, met ruimtetuigen botsen, om nog maar te zwijgen van de vele satellieten die ze zouden kunnen ­vernietigen. Als zo’n ongeval zich voordoet, dan is het: geen internet, geen ­banksystemen, totale chaos hierbeneden. NASA heeft voorspeld dat de ruimte binnen enkele jaren zo vervuild zal zijn dat er geen raket meer door kan. Kun je je dat ­voorstellen? De ruimte is oneindig, maar wij zijn er dan in geslaagd om de hele ­planeet te isoleren. We kunnen dan letterlijk geen kant meer uit. We’re trapped. Hoe leggen we dat uit aan onze kleinkinderen? NASA heeft een resem experten om het afvalprobleem op te lossen, maar tot nu toe heeft niemand echt iets gevonden. Laten wij hen een handje helpen, denk ik dan.”

Hoe begin je daar aan?

“Zoals altijd: je leest, je consulteert deskundigen, je denkt na. Bij Studio Roosegaarde ben je altijd weer een amateur en je eindigt als expert. Het is mooi om steeds die student in jezelf aan te spreken, om telkens bij te leren. Drie jaar ­geleden wist ik niks van algen, nu ken ik hun gewoontes alsof het huisdieren zijn – het zijn geen dieren trouwens, het zijn micro-organismen; maar wel diva’s hoor, ze vragen heel bijzondere zorgen.

“Ik heb die interesse in space waste al enkele keren laten vallen in interviews en lezingen, en onlangs kreeg ik ­telefoon van de chief technology officer van NASA, die ons uitgenodigde voor een gesprek. Dat vind ik super: je dropt een idee en het wordt opgepikt. Ik ben ervan overtuigd dat wij in het aanpakken van space debris een meerwaarde ­kunnen betekenen. Wij denken anders dan hun experten, die op hun beurt weer een bijzondere visie hebben. Die interactie moet iets opleveren.

“Maar schrijf nu niet dat ik uitsluitend nog verregaande projecten in de ruimte wil doen, we tonen ook nog erg graag dingen op de aarde. Een tentoonstelling in het MAS in Antwerpen of enkele kilometers reflecterende fietspaden om de hoek, graag.”

Waar haalt iemand zoals u zijn inspiratie?

“Zoals elke kunstenaar: overal. Natuur, literatuur, wetenschap, reizen. Onlangs zag ik een BBC-documentaire over mierenheuvels. Twee professoren (Bert Holldobler en Luis Forgi, red.) gieten beton in de verlaten heuvels en ­leggen ze dan bloot. De constructie is erg ingenieus. Die mieren hebben airconditioning, mooi uitgedokterde snelwegen, een prachtige vormgeving. Dat zijn pas slimme steden. Ik organiseer nu een symposium over smart city's in Rio, en ik heb die mieren-professoren meteen uitgenodigd omdat hun blik me bijzonder verrijkend lijkt.

“Azië is een grote bron van inspiratie. Daar durven ze echt investeren in de ­toekomst, in radicale ideeën. Europa, tja, vraag is of we het wel redden. We voelen ons altijd zo moreel superieur tegenover China, maar ze hebben daar veel meer lef en durf dan wij. Wij blijven maar weigeren om te veranderen. Waarom wordt er nog steeds zoveel geïnvesteerd in betonnen snelwegen en parkeergarages, terwijl we weten dat de zelfrijdende auto eraan komt? Elke snelweg is een interface. We hebben met de Smart Highway ­slimmere, mooiere en energiezuinige wegen bedacht; e-lanes waarlangs elektrische wagens zich kunnen opladen terwijl ze rijden. En wat doen we? Beton storten. Het ­mobiliteitslandschap zal volledig veranderen, maar wij ­blijven keuzes maken in functie van het verleden.

“We moeten waarde gaan hechten aan andere dingen, andere prioriteiten stellen. Het gaat niet meer om een Vuitton-tas en een Porsche. Het gaat om schoonheid: schoon water, schone lucht, een schone wereld. We hebben recht op schoonheid. Op poëzie ook. Ik blijf wel een kunstenaar, esthetiek blijft belangrijk. Ik kan ook lang ­kijken naar het werk van de oude meester Salomon van Ruysdael. Dat water, dat licht...”

Waarom is verandering zo moeilijk?

“Het is voor de meeste mensen gewoon zo. Je botst altijd op weerstand. Er zijn vijfduizend redenen waarom iets niet kan, en vijf waarom het wel kan. Maar het is aan jou om te kiezen. Elke dag kun je een keuze maken: word ik gedreven door angst, roddels of jaloezie, of door nieuwsgierigheid? Waardoor laat je je leiden? Waar stel je je kompas op af?”

Ontmoet u wel eens zielsgenoten? Elon Musk?

“Onlangs heb ik in Vancouver een TED Talk gegeven, daar zaten Elon Musk, Richard Branson en Steven Spielberg in de zaal. Met Musk voel ik wel een band ja, het gaat niet ­specifiek om wat hij zegt, maar je bespeurt een ­gelijkaardige energie.”

Hebt u nu nooit last van bekeringsdrang? Zou u niet graag mensen uit hun auto’s sleuren? Hen vertellen wat ze moeten doen?

“Helemaal niet. Dat werkt ook niet. Ik wil pingpongen, niet bowlen. Ik wil niemand omver gooien met een visie. Ze ­zoeken het zelf maar uit. Laat ik duidelijk zijn: ik heb geen kristallen bol. Ik lever de best mogelijke oplossingen die ik kan verzinnen, maar ik ben geen goeroe en ik grossier niet in het grote gelijk.

“Ik wil inspireren en voorstellen doen, prototypes leveren voor de toekomst, en ik hoop dat ik deel ga uitmaken van de standaard, van de norm. Dat de kleinkinderen zeggen: reflecterende fietspaden, waren die er dan niet altijd? Ja, hallo, daar heeft deze opa dan vier jaar van zijn leven in gestoken. Onze lichtgevende fietspaden zijn ­begonnen als statement, en nu hoorde ik de minister stellen dat in 2030 alle reiswegen energieneutraal moeten zijn. Ik beweer niet dat ik de eigenaar van dat idee ben, maar we hebben het zeker een flinke duw gegeven. Dat is het effect dat ik wil.”

Misschien moet u de politiek in. Stem Roosegaarde voor een schone wereld.

“Ik kijk wel uit. De koppeling met de overheid is belangrijk, want het geld en de macht zitten daar. Maar ik zou ­ongelukkig worden als ik niks meer kon maken. Ik wil ­bouwen, niet babbelen.”

Gesproken als een echte Rotterdammer – het motto van Rotterdam: niet lullen, poetsen.

“Ik ben geen geboren Rotterdammer, maar voel me hier wel op mijn plaats. Je krijgt hier ruimte om te pionieren. Rotterdam heeft zichzelf heruitgevonden en ­heropgebouwd. Ze moesten natuurlijk wel, er stond na de oorlog niets meer recht, maar daardoor hebben ze zich gepositioneerd als een stad die gedefinieerd wordt door de toekomst, niet door het verleden. Ik ben hier thuis.”

Icoon Afsluitdijk, met Lichtpoort, Windvogel, Glowing Nature en Waterlicht, van 17 november tot en met 21 januari 2018, deafsluitdijk.nl/projecten/icoon-afsluitdijk

DAAN ROOSEGAARDE

Is 38 jaar / Werkt als ontwerper, uitvinder en kunstenaar / Studeerde aan de Academie voor Kunst en Industrie (Enschede), volgde een opleiding aan het voormalige Berlage Instituut (Rotterdam, nu onderdeel van Technische Universiteit Delft) / Werkte bij architectenbureaus als OMA en MVRDV / Heeft sinds 2007 zijn eigen studio, met het hoofdkantoor in Rotterdam en een pop-upstudio in Sjanghai / Is het brein achter Smart Highway, Smog Free Tower, Van Gogh-fietspad, Icoon Afsluitdijk, Marbles en andere projecten

studioroosegaarde.net