Onze principes overboord gooien helpt niet
Arnout Brouwers is chef opinie van het Nederlandse dagblad de Volkskrant.
Het is weer zover, naar aanleiding van president Trumps opzegging van het nucleaire akkoord met Iran: de aankondiging van het einde van het Westen. En steeds vaker beleven naast de liberale wereldorde ook de mensenrechten, de parels in de kroon van onze moderne beschaving, óók hun laatste dagen: onhoudbaar verklaard om veiligheidsredenen of vanwege de angst voor ongecontroleerde immigratie.
Alsof het natuurlijke antwoord op de komst van uitdagers en uitdagingen voor de huidige wereldorde defaitisme is, en het overboord gooien van je fundamentele principes.
En dat horen we – snik – niet alleen uit de mond van extremistische politici, maar we lezen het ook bij gezaghebbende opiniemakers.
Na hoeveel breuken in de trans-Atlantische relatie moet je zeggen: dit zijn geen breuken die een verder egaal landschap onderbreken, deze breuken zijn het nieuwe landschap. Laten we nog eens eerlijk in de achteruitkijkspiegel kijken. Vanaf december 1991, toen de Sovjet-Unie ten einde was, was de trans-Atlantische relatie niet langer onvermijdelijk. Zeer gewenst, zeker, maar vanaf die dag moest er harder aan getrokken worden en waren er alternatieven.
In die zin was de breuk tussen Europa en de VS al een feit in 1991 en de opmaat tot een proces van geleidelijke verwijdering. Zie de Europese oorlog die toen voor het eerst sinds 1945 uitbrak. Onder West-Europese neuzen slachtten Balkan-volkeren elkaar een paar jaar af, totdat de VS er wat tegen deden. Clintons opvolger, George W. Bush, begon met het opblazen van het cruciale ABM-verdrag. Toen hij oorlogen begon in Afghanistan en Irak, togen de leiders van Frankrijk en Duitsland naar Moskou om een coalitie te smeden tegen de Irak-oorlog. Dat zijn breuken.
Wat daarop volgde, was minstens zo verwoestend: de mondiale financiële crisis. De effecten hiervan waren in opkomende landen weliswaar veel erger dan in het Westen, maar de politieke gevolgen waren veel groter in westerse landen met hun daadwerkelijk functionerende democratieën en hun verwende electoraten, opgegroeid aan de overheidsspeen (Europa) of met verwachtingen over levensstandaarden die niet langer reëel bleken (Amerika).
'Wat veel kiezers van Obama delen met die van Trump, is een afkeer van de kosten van het onderhouden van de wereldorde'
Nu kreeg Amerika in Barack Obama een president die de wereldwijde bemoeienissen en interventies van de VS begon terug te dringen. Wat veel kiezers van Obama delen met de kiezers van zijn opvolger Trump, is een afkeer van de kosten van het onderhouden van die wereldorde. In die zin is Trump, ondanks de overduidelijke verschillen, de Obama-II.
Het is een oude vraag: hoe storten rijken ineen? Soms worden ze weggevaagd door externe uitdagers, maar vaak speelt intern bederf een minstens zo belangrijke rol. En soms denkt iedereen dat ze instorten, terwijl ze zich slechts aanpassen aan nieuwe tijden.
Hoe het ook zij, het interne rot is onverteerbaarder dan de logische opkomst van externe uitdagers. En dat rot is wijdverbreid: zie Trumps terugtrekking uit het TPP-handelsverdrag en het klimaatverdrag van Parijs; de brexit; de opkomst van 'onliberale democratieën' in de EU; en de extremisten van diverse pluimage die aan de macht kwamen in Griekenland, Oostenrijk en nu Italië.
Waar deze krachten nog niet de overhand hebben, zie je de neiging er toch maar vast voor te buigen. En dat zien we ook in ons eigen kleine maar niet invloedarme land, waar zich de geleidelijke instorting van het intellectuele midden voltrekt. De ene helft houdt zich louter nog bezig met splijtende identiteitsdiscussies, de andere helft lijkt vooral bezig met het afbreken en ondergraven van alle bestaande instituties, klaarblijkelijk om Nederland te laten herrijzen als een soort Democratie van Verongelijkten die het beschermen van rechten van minderheden inruilt voor de terreur van de volkswil ('het volk' is zonder twijfel het meest misbruikte woord van deze tijd).
Wat echt pijn doet in het publieke debat, is deze vrijwillige overgave van de principes en waarden waarop het uiterst succesvolle, van oorsprong westerse model van vrijheid, markteconomie en democratie gebouwd is. De zieners die ten onrechte uit de komst van vluchtelingen, terrorisme, of de opkomst van autoritaire landen afleiden dat mensenrechten niet te handhaven zijn, of ons te zeer beknellen. Die brute autoritaire leiders oppoetsen als grootse, strategische denkers. Die meehuilen met de wolven in het bos over de zogenaamd fatale gebreken van onze democratie. Die de EU afdoen als nieuwe Sovjet-Unie. Alle onvolmaaktheden die onze instellingen kennen ten spijt, is dit goedkoop geklets voor de bühne, van mensen die blijkbaar zo beschut zijn opgegroeid dat ze niet eens meer weten wat echte onvrijheid betekent.
'Waar extremistische krachten nog niet de overhand hebben, zie je de neiging er toch alvast voor te buigen'
De gebreken van de Europese Unie laten zich inderdaad makkelijk schetsen, maar EU-president Tusk had vorige week wel een punt met zijn hartenkreet over Trumps actie als blessing in disguise. Genoeg werk aan de winkel, ook denkwerk. Qua defensie blijft de EU een dwerg afhankelijk van de VS, maar diplomatiek heeft het de afgelopen jaren invloed genoeg gehad (inzake Rusland, de vluchtelingendeal met Turkije, Iran, het klimaat en op handelsgebied) en een economische grootmacht is de EU allang. Er is behoefte aan strategisch denken, het onderscheidingsvermogen tussen hoofd- en bijzaken en diplomatieke spitsvondigheid.
De opkomst van externe uitdagers is, zoals gezegd, normaal. En interne spanningen zijn op zich onvermijdelijk in deze club van oude, vaak trotse landen. Maar wat is het excuus voor het intellectuele versagen hier? De uitkomst van alle hedendaagse lokale en mondiale veranderingen, is niet bekend. Wel zeker is dat angst en morele zelfontwapening, het overboord gooien van je principes, geen medicijnen zijn tot zelfbehoud.
Met angst, defaitisme en morele zelfontwapening los je de problemen van deze tijd niet op.