Met Philip Roth (1933 - 2018) gaat een van de grootste schrijvers uit de Amerikaanse geschiedenis verloren

Elk jaar opnieuw zong Roths naam rond gedurende de weken voorafgaand aan de bekendmaking van de Nobelprijs voor Literatuur. Dat de secretaris van de Zweedse Academie, die de prijs toekent, de Amerikaanse literatuur in 2008 had omschreven als ‘insulair’, ‘geïsoleerd’ en ‘te ontvankelijk voor trends in de eigen massacultuur’, deed daar niet aan af. Roth werd door veel literatuurkenners als hors categorie beschouwd. Van een bekroning met de hoogste literaire onderscheiding is het echter nooit gekomen. 

Philip Milton Roth werd in 1933 geboren in Newark, als zoon van een Joodse verzekeringsagent van Oostenrijks-Hongaarse komaf. Hij studeerde aan diverse universiteiten en behaalde een master in Engelse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Chicago. In Chicago leerde hij die andere grote Joods-Amerikaanse schrijver van zijn generatie kennen, Saul Bellow, alsook zijn eerste echtgenote Margaret Martinson. Hun scheiding in 1963 en Martinsons dood als gevolg van een auto-ongeluk in 1968 zouden een belangrijke invloed vormen in Roths vroege oeuvre, met name in boeken als When She Was Good (1967) en My Life as a Man (1974).

In de tweede helft van de jaren vijftig doceerde Roth Engels, schreef kritieken en diende in het Amerikaanse leger. In 1959 debuteerde hij met Goodbye, Columbus, een bundel bestaande uit de titelnovelle en vijf verhalen, die bekroond werd met de National Book Award. 

Roths grote doorbraak kwam in 1969 met de publicatie van zijn derde roman, Portnoy’s Complaint. Het boek heeft de structuur van een monoloog door de jonge hoofdpersoon Alexander Portnoy tegen zijn psychiater. Portnoy vertelt openhartig over zijn seksuele obsessies, met name zijn opmerkelijke masturbatiepraktijken, alsook over zijn buitengewoon intensieve relatie met zijn Jiddische mama. Veel thema’s in dit boek zouden met regelmaat in Roths oeuvre blijven terugkeren.

Uiteraard deed Portnoy’s Complaint veel stof opwaaien, niet alleen vanwege de expliciete seks maar ook door de beschrijvingen van de moederfiguur en de Joodse cultuur in het algemeen. De Joods-Amerikaanse identiteit is van meet af aan een van Roths thema’s geweest, zoals dat ook bij oudere collega-auteurs als Bellow en Bernard Malamud het geval was. Maar bij Roth was er altijd sprake van meer ironie, meer distantie, iets dat hem niet altijd in dank werd afgenomen.

Lees ook:

The New York Times sprak in januari met Philip Roth over Trump, #metoo en zijn leven als schrijver-op-rust. Herlees hier het interview: "Het was een bestaan van overvloed en leegte"

Alter ego

In de jaren zeventig schiep Roth het personage Nathan Zuckerman, een duidelijk op hemzelf geïnspireerde figuur die het eerst opduikt in My Life as a Man en vervolgens de hoofdpersoon wordt in drie romans en een novelle, te beginnen met The Ghost Writer (1979), later gebundeld als Zuckerman Bound (1985). Ook na deze bundel keerde Roth nog bij herhaling naar dit alter ego terug. Het lijdt geen twijfel dat Nathan Zuckerman voor hem een essentieel hulpmiddel was bij zijn literaire bespiegelingen over het creatieve proces, de relatie tussen literatuur en werkelijkheid en het leven met de status van befaamd auteur.

Met indrukwekkende Zuckerman-romans als American Pastoral (1997) en The Human Stain (2001), en de alternatieve historische Lindbergh-roman The Plot Against America (2004), bevestigde Roth zijn status van Amerikaans wereldauteur.

Hoewel hij altijd een productief auteur is geweest, leek Roth zijn laatste jaren in meerdere betekenissen des woords te schrijven alsof de dood hem op de hielen zat. Nadat hij eerder in het non-fictiewerk Patrimony (1991) en de roman Sabbath’s Theatre (1995) over het overlijden van respectievelijk zijn vader en de ex-geliefde van hoofdpersoon Mickey Sabbath schreef, waarde de thematiek van dood en verval vervolgens uitvoerig rond in The Dying Animal (2001), Everyman (2006), Exit Ghost (2007) Indignation (2008), The Humbling (2009) en Nemesis (2010).

Roths verklaring voor deze buitengewone productiviteit was simpel: hij wilde het aantal jaren dat hem nog vergund was zo goed mogelijk gebruiken. Dat hij zich, pushing eighty, steeds meer bezighield met het thema teloorgang, was daarbij niet meer dan logisch. In de televisiedocumentaire Op afstand over Roth, die de VPRO in 2000 uitzond, kwam het beeld naar voren van een serieus en buitengewoon toegewijd schrijver, die liefst elke seconde die hem nog was gegeven in zijn schrijfhok doorbracht. Dat hij tijd vrijmaakte om zich te laten interviewen was uitzonderlijk.

In 2011 werd Philip Roth de Man Booker International Prize toegekend ‘voor zijn grote literaire prestaties op het wereldtoneel’. Ook ditmaal had de jury het er maar moeilijk mee. Voor één van hen, Carmen Calil van het feministische uitgevershuis Virago, was het zelfs aanleiding om verontwaardigd op te stappen. In haar ogen was Roth een auteur die al decennialang doorzeurde over hetzelfde onderwerp. "Het is alsof hij bovenop je gezicht zit, zodat je niet kunt ademen."

In het najaar van 2012 maakte Roth bekend het schrijven te hebben opgegeven "omdat hij het gevoel had te hebben gezegd wat hij wilde zeggen". Vervolgens was hij begonnen zijn eigen oeuvre in omgekeerde volgorde terug te lezen, maar was daar, toen hij was aangekomen bij Portnoy’s Complaint, mee opgehouden.

Roth, die een leven lang buitengewoon energiek en strijdbaar was, maakte bij het bekendmaken van de beëindiging van zijn schrijversloopbaan een uitgebluste indruk. "Ik heb geen zin meer in dagen dat ik vijf pagina’s schrijf en ze dan moet weggooien. Ik kan het niet meer opbrengen."

Zijn laatste jaren hield Roth zich bezig met een ‘e-mailroman’, die hij schreef samen met het achtjarige dochtertje van een vroegere vriendin, en het schrijven van lange notities en memo’s voor zijn biograaf Blake Bailey. De biografie is beloofd voor 2022. 

Lees ook: Deze vijf titels van Philip Roth verdienen een plek in uw boekenkast