Ambtstermijn Zelenski loopt formeel af, maar verkiezingen komen er niet: hoe sterk staat de Oekraïense president nog?

5 jaar geleden is het dat Volodimir Zelenski de eed aflegde als de nieuwe president van Oekraïne. De feiten haalden de fictie in: de komiek Zelenski was tot dan vooral bekend als hoofdrolspeler in de tv-reeks 'Servant of the people', ('Dienaar van het volk', bij ons te zien op Netflix, red.). Daarin vertolkte hij een brave geschiedenisleraar die het tegen wil en dank tot president schopt.

In het echte leven ging hij zijn personage achterna: in april 2019 werd hij met een overweldigende meerheid (73 procent van de stemmen) verkozen tot president.

Van enige komische noot was tijdens zijn presidentschap nooit sprake. Toen hij nog maar enkele maanden in functie was, stond Oekraïne centraal in de afzettingsprocedure van de Amerikaanse president Donald Trump. Die werd ervan beticht druk te hebben uitgeoefend op Zelenski om een onderzoek te starten naar de zoon van zijn Democratische tegenstander Joe Biden.

Niet veel later barstte de coronapandemie los, en die was nauwelijks beteugeld toen het Russische leger op 24 februari 2022 binnenviel in Oekraïne. Zelenski verraste vriend en vijand door in Kiev te blijven. 

De méér dan bewogen ambtstermijn van Volodimir Zelenski loopt formeel af, vandaag, op 20 mei. Volgens de Oekraïense grondwet blijft de president 5 jaar in functie.

Normaal gesproken hadden in het voorjaar presidentsverkiezingen moeten plaatsvinden. Maar dat is niet gebeurd, en zal ook niet snel gebeuren. Oekraïne is immers in staat van beleg, en volgens de grondwet mogen dan geen verkiezingen worden gehouden.  

Verkiezingen organiseren terwijl steden worden gebombardeerd en mannen vechten aan het front, zou ook logistiek een nachtmerrie zijn. Zolang de staat van beleg aanhoudt, zal Zelenski aan de macht blijven: daarover zijn grondwetspecialisten het eens. Ze beroepen zich op artikel 108 van de grondwet, dat zegt dat "de president zijn bevoegdheden uitoefent tot een nieuw gekozen president aantreedt".

Toch doet het aanblijven zonder democratisch mandaat hier en daar ook wel vragen rijzen. Maar die passen in een "vijandig narratief", zei Zelenski zelf begin dit jaar. Volgens de president zijn het vragen die in Oekraïne niet worden gesteld, en evenmin door de bondgenoten. "Ze maken deel uit van het programma van de Russische Federatie."

Moskou zal inderdaad geen kans onbenut laten om de legitimiteit van Zelenski als politiek leider van Oekraïne in vraag te stellen. Tijdens zijn bezoek aan China enkele dagen geleden gaf de Russische president Vladimir Poetin aan dat de status van Zelenski een probleem zou kunnen zijn indien Rusland en Oekraïne in de toekomst tot een akkoord zouden komen. "Als het zou gaan over het tekenen van cruciale documenten, dan moet dat gebeuren met de legitieme autoriteiten", zei Poetin.

Maar ook Amerikaanse wetgevers, onder wie de Republikeinse senator Lindsey Graham, hebben Zelenski vorig jaar al opgeroepen om in oorlogstijd democratische verkiezingen te houden "om zich te onderscheiden van Vladimir Poetin".

"Zonder verkiezingen kan een democratie niet functioneren", zei Graham tijdens een bezoek aan Kiev. Zelenski antwoordde hem toen dat hij bereid was om verkiezingen te houden, maar dat de bondgenoten die dan mee zouden moeten financieren. Twijfels binnen de Republikeinse Partij over steun aan Oekraïne spelen een rol bij uitspraken als deze. 

In Oekraïne zelf lijkt het uitblijven van verkiezingen de legitimiteit van Zelenski niet te ondergraven. Ook de oppositie is géén voorstander van verkiezingen, om de eenheid in het land niet in gevaar te brengen. Eind vorig jaar ondertekenden de oppositiepartijen in het parlement een akkoord om pas na de oorlog verkiezingen te organiseren. 

Ze zitten daarmee op dezelfde lijn als het grootste deel van de Oekraïense bevolking: 69 procent wil geen verkiezingen zolang de oorlog duurt, volgens een onderzoek dat het Kyiv International Institute for Sociology (KIIS) in februari uitvoerde. Slechts 22 procent van de Oekraïners is vóór verkiezingen in oorlogstijd. 

Dat neemt niet weg dat de populariteit van Zelenski het voorbije jaar bergaf is gegaan. Terwijl 90 procent van de Oekraïeners kort na de Russische invasie pal achter de president stond, is dat percentage vandaag gedaald tot zo'n 60 procent.

Een duidelijke daling, maar al bij al nog een behoorlijk percentage. Ter vergelijking: in een peiling uit 2021, vóór de Russische invasie dus, genoot Zelenski nog maar het vertrouwen van 22 procent van de Oekraïners.

In de eerste oorlogsjaren oogstte Zelenski alom bewondering voor zijn moedige keuze om in zijn land te blijven, en voor de manier waarop hij als gewezen acteur zijn retorische kwaliteiten inzette om militaire en financiële steun te blijven zoeken.

Meer dan 2 jaar later is de vermoeidheid ingetreden - in het geteisterde Oekraïne zelf, bij de westerse bondgenoten en niet het minst bij Zelenski. 5 jaar na zijn aantreden als president is hij zichtbaar een pak ouder geworden.

Naast stijgende vermoeidheid is er ook meer ongenoegen omdat de macht geconcentreerd is in de handen van een kleine groep functionarissen. Dat is niet onlogisch in een oorlogscontext, maar doet de kritiek toenemen. Nieuws over strubbelingen binnen de Oekraïense politiek komt de laatste tijd ook sneller naar buiten, terwijl de rangen tot voor kort gesloten werden gehouden. 

Wat de positie van Zelenski en de eensgezindheid in Oekraïne het méést onder druk zet, is de verslechterende situatie aan het front. Nadat het langverwachte Oekraïense zomeroffensief vorig jaar is mislukt, is het Russische leger vorige week begonnen aan een snelle opmars in het noordoosten van Oekraïne. 

De snelheid waarmee de Russische troepen grondgebied veroverden, baarde analisten zorgen. In een paar dagen tijd slaagde Rusland erin om 100 tot 125 vierkante kilometer grondgebied te veroveren. De Oekraïense troepen leken er aanvankelijk niet in te slagen om die opmars snel een halt toe te roepen. Dat is intussen wel gelukt, maar het gevaar is daarmee niet geweken.

Meer nog dan zijn formele juridische status zouden toenemende problemen aan het front de legitimiteit van Zelenski als politiek leider van Oekraïne in het gedrang kunnen brengen.