Basketbalspeelster Brittney Griner over haar Russische detentie: ‘Ik wist meteen dat het heel erg was’

In de namiddag in maart waarin ik heb afgesproken met Brittney Griner (33) staan de bloemen volop in bloei, met overal explosies van gouden slaapmutsjes en paarse lupines. Ook Griner straalt. Ze is op training met een paar lokale baskelbalspeelsters, aangereikt door haar WNBA-team Phoenix Mercury, om de ploeg voor te bereiden op de start van het seizoen in mei.

Op het terrein is Griner ontspannen, zelfverzekerd, ginnegappend met de andere spelers tussen sprintjes in. Ze haalt een pass uit de lucht, stormt de bucket binnen, legt aan, en deponeert de bal feilloos in de ring. Iedereen, inclusief Nate Tibbetts, de nieuwe hoofdcoach van Mercury, juicht enthousiast. Griner is zichtbaar tevreden over zichzelf en jogt, het hoofd gebogen, terug om het spel te hervatten.

Minder dan twee jaar geleden begon Griner aan de straf van negen jaar cel in een strafkolonie in Rusland, waartoe ze veroordeeld was voor drugssmokkel. Ze naaide uniforms voor het Russische leger en overleefde op een dieet van bedorven voedsel. Ze klampte zich alvast aan de korte momenten waarop ze door de verweerde stangen de lucht kon zien als cipiers gevangenen mee naar buiten namen.

Toen ze na tien maanden in Rusland uiteindelijk vrijgelaten werd (in een gevangenenruil: ze werd in december 2022 uitgewisseld tegen de Russische wapenhandelaar Viktor Boet, red.), begon ze meteen weer te spelen. Ze dacht dat de routine en de vertrouwde omgeving haar zouden helpen opnieuw voeling te vinden met zichzelf en haar leven. Maar het was een hobbelige overgang. Het hele vorige seizoen werd ze geplaagd door blessures en onzekerheid. Het zelfvertrouwen dat ze een van de bigs van de WNBA was, was verdampt. Het ging zelfs zo ver dat ze halverwege het seizoen een pauze inlaste.

“Ik had de hele tijd gevoel dat ik nooit mijn oude lichaam terugvond, tot nu”, vertelt ze me in Phoenix. “Als ik naar de wedstrijdbeelden terugkijk, voelt het heel ongemakkelijk aan. Ik kan niet naar beelden van vorig seizoen, van vorig jaar kijken.”

Ze twijfelde aan zichzelf, dacht niet dat ze haar oude niveau weer kon halen. “Misschien moet ik wel stoppen. Misschien word ik nooit meer de speler die ik was. Misschien was dit wel het punt in mijn carrière dat je denkt: ik ga nooit meer de top bereiken.”

Kapsalon

Op 7 mei publiceerde Griner haar autobiografisch boek Coming Home, opgeschreven door Michelle Burford, dat terugblikt op haar verschrikkelijke tijd in Rusland en haar thuiskomst. Het boek is beschrijft heel gedetailleerd de omstandigheden van haar opsluiting, en de angst en de wanhoop die ze dagelijks voelde.

In Rusland maakte ze dagboekaantekeningen in de marge van haar bijbel en een sudokuboek, maar de details zijn ook in haar geheugen gegrift. “Ik ga daar nooit iets van vergeten”, vertelt ze me, elk woord apart accentuerend om haar punt te maken.

Toen beelden van Griner met kortgeschoren haren de wereld rondgingen, leek ook dat een indicatie van het wrede regime waarin ze werd vastgehouden. Maar Griner vertelt me dat het juist een van de zeldzame momenten tijdens haar gevangenschap was waarin ze een mate van keuze had. Haar haar was altijd vochtig. Er was geen haardroger, en het haar werd nooit echt droog na een douche. Alle vrouwen moesten aan lichaamsbeweging doen, ondanks de vriestemperaturen en de sneeuw. Binnen was er amper verwarming, en ze vreesde dat ze een longontsteking zou krijgen.

Ze besloot haar haar te knippen. “Het was verschrikkelijk slecht geknipt”, vertelt ze me lachend, “maar het had erger kunnen zijn.” Er was een geïmproviseerd kapsalon in de gevangenis, en er ging een zekere tederheid van de behandeling door de kapper uit. “Maar wel met tralies voor het venster”, zegt ze. “Maar ik had toch een beetje het gevoel dat ik in een echt kapsalon zat. Hier kon ik een beetje ontsnappen aan alles.”

Telkens als ze getransporteerd werd in Rusland, schrijft ze in haar boek, werd ze in een stalen kooi gezet die zo klein was dat ze zijdelings moest zitten, haar knieën opgetrokken tegen haar borst, haar hoofd geprangd tegen de bovenkant.

Toen ze op een keer in de rechtbank moest verschijnen, boeide een wachter haar polsen en maakte de boeien vervolgens aan haar eigen pols vast. Griner voelde zich als een hond aan de leiband. De vernederende behandeling leek bewust, het vertoon een straf: ze was een trofee, of een voorbeeld, opgevoerd om de Russische macht te illustreren.

Griners stem, een gezapige bariton, blijft vlak als ze me vertelt over de gruwelen in de gevangenis. Ze zag hoe gedetineerden grof behandeld werden en geen medicatie kregen. Ze hoorde over een jonge vrouw die overleden was aan kanker. Ze werd gedwongen zich te ontkleden en werd naakt gefotografeerd door artsen.

Ze vertelt me ook dat ze liever heeft dat mensen haar vragen te praten over wat haar overkwam dan dat ze uit beleefdheid het gespreksonderwerp uit de weg gaan. “Als mensen op eierschalen lopen, helpt me dat niet.”

Maar terwijl ze praat over haar ervaringen kijkt ze me strak aan en verliezen haar ogen iets van hun natuurlijke ondeugende glinstering. Ze legt haar armen beschermend rond haar ribbenkast en borst. Sporters zijn het gewoon via het spel los te komen van de pijn. Maar deze ervaring zal in haar botten blijven hangen.

Stinkende cel

In de ochtend van 15 februari 2022 wilde Griner niet weg uit het warme bed waar ze aan het knuffelen was met haar vrouw Cherelle Griner in hun huis in Phoenix. Maar ze moest haar vliegtuig naar Moskou halen. Ze speelde daar al bijna tien jaar voor een team om het loon dat ze in de WNBA verdiende aan te vullen.

Als een van de topspeelsters in de WNBA tekende ze onlangs een contract ter waarde van iets meer dan 150.000 dollar voor het seizoen 2024. In Rusland kon ze meer dan een miljoen dollar per jaar verdienen.

Toch draaide het niet alleen om het geld. Als meisje uit Texas vond ze het heerlijk om in het buitenland te leven en te reizen. En ze kreeg de behandeling van een echte superster: jetsetfeestjes, dure etentjes, chartervliegtuigen. Het was het leventje dat in de buurt kwam van wat haar veel beter betaalde mannelijke collega’s in de NBA gewend zijn. Maar het hele jaar rond topsport bedrijven begon te wegen op haar lichaam. Dit zou haar laatste jaar Rusland worden.

Meestal pakte Cherelle haar bagage, die ze volpropte met typisch Amerikaanse producten zoals snoepgoed, Sweet Baby Ray’s-saus, pannenkoekenmix en creolekruiden. Deze keer deed ze alleen de grote tassen en moest Griner de handbagage zelf regelen. Toen Griner eindelijk opstond, maakte ze het koffertje niet leeg. Ze deed er snel wat benodigdheden in, en een Nintendo Switch, wat ondergoed, een trainingsbroek en haar laptop. Bijna miste ze haar vliegtuig.

Toen ze in Moskou arriveerde, moest ze voorbij de douane alvorens een volgend vliegtuig naar Jekaterinenburg te nemen, een kleinere stad waar haar Russische team gevestigd was. Ze legde haar handbagage op een loopband bij de controlepost en maakte aanstalten om de metaaldetector te passeren. Ze zag dat agenten mensen uit de rij haalden – allemaal buitenlanders. “Ze trokken er iedereen uit die er niet Russisch uitzag”, zegt ze. “Ik had het gevoel dat ze naar iets op zoek waren.”

Griner maakte zich aanvankelijk geen zorgen toen ze haar tassen eruit haalden. Het was haar achtste seizoen in Rusland, ze betaalde er belastingen en ze kende het land en zijn wetten. De douaneagenten vroegen haar haar eigen spullen te doorzoeken, wat ze vreemd vond. Toen ze de ampul cannabisolie voelde in de binnenzak van haar rugzak kromp haar maag ineen. Een dokter in Arizona had haar medicinale marihuana voorgeschreven tegen haar chronische pijn, maar in Rusland is dat product verboden.

“Ik wist meteen dat het erg zou worden”, zegt Griner, waarna ze me in details de gebeurtenissen van de dag vertelt. In haar roltas werd nog een ampul aangetroffen. Ze panikeerde en probeerde Cherelle en haar familie telefonisch en via tekstberichten te bereiken. Niemand antwoordde. Het was nacht in de Verenigde Staten en iedereen sliep.

Griner werd gevraagd te wachten terwijl de agent de cannabisolie meenam om te testen, samen met haar paspoort. Er kwamen andere officials bij, die haar vroegen een document in het Russisch te ondertekenen. “Njet”, antwoordde ze, en duwde het document weg. Ze gebruikte Google Translate om een ander Russisch woord op te zoeken: advocaat.

Ze bleven haar onder druk zetten om te tekenen, tot ze zwichtte en haar naam schreef. De agenten namen haar mee naar buiten en zetten haar in een niet-officieel uitziende auto, waarmee ze haar naar een bakstenen gebouw voerden.

Later kwamen de agenten terug met verschrikkelijk nieuws: ze hadden de substantie getest en zeiden dat ze in vape-pennen 0,7 gram cannabisolie hadden aangetroffen. Griner werd aangeklaagd voor illegaal drugsbezit en de illegale smokkel van ‘een aanzienlijke hoeveelheid’ narcotica in het land. Op die vergrijpen stond een gevangenisstraf van maximaal tien jaar en een boete van een miljoen roebel, destijds zowat 15.000 dollar.

Cherelle en Griners agent, Lindsay Colas, waren ondertussen wakker. Griner was erin geslaagd via WhatsApp de locatie door te geven van waar ze werd vastgehouden. Colas regelde in zeven haasten dat een Russische advocaat, Alex Boykov, haar kon zien.

Toen Boykov arriveerde, bleven agenten Griner ondervragen. Ze wilden weten waarom ze in Rusland was, waarom ze ‘drugs’ binnensmokkelde, voor wie die bestemd waren. Daarna werd ze in de boeien geslagen en in een andere kleine burgerauto geduwd. Ze moest urenlang pijnen doorstaan terwijl ze kromgebogen door Moskou gereden werd. Uiteindelijk stopte de auto bij een plaatselijk detentiecentrum.

Griner werd naar een cel geleid en kreeg wat beddengoed voor haar verkleurde matras. Haar telefoon moest ze afgeven, maar een klein tasje met persoonlijke spullen mocht ze houden, dat ze inpakte samen met wat kleren en haar sudokuboek.

De cel stonk: een met uitwerpselen beklad gat in de grond diende als toilet. De cipiers brachten haar een melkachtige brij met een stukje vette vis in die haar deed kokhalzen. Er was niets om zichzelf proper te maken: geen handdoeken, zeep, tandpasta, shampoo, deodorant. Ze scheurde een T-shirt in repen: voor haar tanden, voor haar lichaam, voor toiletpapier.

Het bed was te klein voor haar lichaamsbouw en haar kuiten bungelden over de achterzijde. Haar oude sportwonden speelden op terwijl ze daar lag te kermen van de pijn.

De volgende ochtend hoorde ze cipiers grinniken buiten aan haar cel. Ze ving wat Engels op, vermengd met Russisch: ‘American’, en dan ‘basketbal’. Ze flapten het kijkgaatje open en staarden naar haar. “Ik heb me in mijn leven nooit zo smerig gevoeld”, zegt ze. De vernedering wekte suïcidegedachten op. “Ik voelde me verschrikkelijk.”

Sigaretten en de Bijbel

Tijdens een eerste verschijning voor de rechtbank op 9 februari moest ze in een kleine kooi zitten. Ze observeerde de gelaatsuitdrukkingen om in te schatten wat er gezegd werd. Uiteindelijk kwam Boykov met de vertaling: borgtocht en huisarrest waren geweigerd, ze moest minstens dertig dagen naar de gevangenis.

Later kreeg Griner nog slechter nieuws te horen. Op 24 februari viel Rusland Oekraïne binnen. President Poetin waarschuwde de VS meteen dat ze zich niet met Russische zaken mochten bemoeien. Ineens was Griner de inzet van een krachtmeting tussen twee rivaliserende grootmachten.

Ze lag ’s nachts wakker, in de greep van angstige gedachten. Ze dacht aan Cherelle en haar familie. Ze was bang dat ze de familie te schande zou maken, dat ze weer extra voeding zou geven aan het stereotype van zwarte mensen als drugsgebruikers.

En er waren ook echte bedreigingen: ze werd onderworpen aan een psychiatrische evaluatie. In Rusland wordt homoseksualiteit vaak een geestesziekte genoemd, en Griner was bang dat ze gecolloqueerd zou worden. Ze kreeg vragen over haar ‘zieke gedachten’ en ‘drugsprobleem’ en werd onder druk gezet om toe te geven dat ze schuldig was.

Terwijl Griners opsluiting voortduurde, verruimde haar wereld op onverwachte manieren. Ze schrijft dat ze vooral een hechte band ontwikkelde met haar celgenoot Alena, een voormalige volleybalspeelster die ooit als uitwisselingsstudent in Londen had gewoond en vloeiend Engels sprak. Ze waren 24 uur per dag samen. Alena vertaalde alles, vertelde Griner wat de cipiers fluisterden, hielp haar om water en eten te vragen uit de gevangeniswinkel en te marchanderen met de andere gevangenen.

Alena waarschuwde haar ook dat herpes en hiv welig tierden in de gevangenis en dat ze in de mate van het mogelijke medische onderzoeken moest vermijden. Op een bepaald moment hielp ze ook toen Griner een ernstige ooginfectie kreeg en dringend zorg nodig had. (Griner kwam er achteraf achter dat de persoon die haar behandelde een dierenarts was.)

Ze keken naar een goedkope Turkse soap van negentig minuten, die de plaats innam van Griners favoriet Grey’s Anatomy, waarbij Alena alles vertaalde.

De dagen waren afstompend, de nachten slapeloos. Om de stress te temperen begon Griner sigaretten te roken, tot een pak per dag. Op een bepaald moment kreeg ze een basketbal cadeau van haar Russische team, waarmee ze wat kon werpen naar een ring op de gevangeniskoer, maar ze was snel buiten adem. Ze verloor spiermassa en kwam bij door het ongezonde voer – instantnoedels, muffins, salami, gecondenseerde melk – uit de gevangeniswinkel, dat ze veiliger vond dan de vispap. Ze voelde zich depressief en was zelfs niet in staat tot sit-ups in haar cel.

Griner verbaasde zichzelf door troost te zoeken in de Bijbel. In het verleden had ze religie geassocieerd met pijn en onverdraagzaamheid. Maar Cherelle was de dochter van een predikant en in haar brieven, die met de nodige vertraging arriveerden, moedigde ze Griner aan zich over te geven aan haar geloof.

Griner vroeg om een bijbel en kreeg die ook. Ze bestudeerde die elke ochtend na de celinspectie en de douche, en deed daar nog een paar passages bovenop voor het slapengaan.

Een favoriet van haar was psalm 56:3-4: ‘Mijn tegenstanders bedreigen mij, heel de dag, en bestrijden mij vanuit hun hoge vesting. In mijn bangste uur vertrouw ik op u.’ In vrijheid had ze de luxe om zich te verzetten tegen het geloof, in de gevangenis moest ze het juist omarmen.

Driedelig kostuum

Griner groeide op in de wijk Bellewood in Houston. Ze had een hechte band met haar oudere zus en een oudere halfbroer en -zus uit een vorig huwelijk van haar vader. In een eerder boek uit 2014, In My Skin, beschrijft Griner een comfortabele maar belemmerde jeugd.

In het begin van het middelbaar torende ze boven haar klasgenoten uit en voelde ze zich een buitenstaander. De kinderen noemden haar een freak. Ze lachten haar uit om haar lengte, haar platte borstkas, haar diepe stem. Een populair meisje betastte haar, draaide zich naar haar vriendinnen en verklaarde dat Griner ‘heel zeker een jongen’ was.

Het constante gepest woog op haar en ze werd angstig en depressief. In plaats van uiting te geven aan haar emoties, zette ze een grote mond op tegen leerkrachten. Er waren een paar vechtpartijen met andere meisjes. Griner wilde obsessief ‘normaal’ zijn, maakte sombere tekeningen en fantaseerde over zelfdoding. Ze wenste verlost te raken van zo veel wat haar in het latere leven succes zou brengen: haar lengte en haar kracht.

Haar vader, een politieagent, bestierde het huishouden met een verbetenheid die grensde aan paranoia. Ze moest na school meteen naar huis komen en mocht alleen in de tuin spelen. Vriendinnen mochten niet blijven slapen. Maar die alertheid zette zich over op Griner. Ze erfde ook zijn halsstarrigheid, en weigerde te buigen voor zijn strenge straffen en oordelen over haar. Hun beste momenten samen waren in de tuin en in de garage, waar ze het gras afreden of sleutelden aan de auto. Griner werkte zonder shirt, zoals haar vader.

Ze schrijft dat ze hem ooit hoorde sneren over een vrouw dat ze een ‘pot’ was. Haar moeder was zachtaardig en aanvaardde haar. Griner wilde dat beiden haar graag zagen om wie ze was. Ze probeerde haar vader subtiele signalen te sturen, zoals haar boxershorts in de was.

Op school liep ze met afgezakte jeans en oversized T-shirts rond. Ze gebruikte de gezinscomputer om de woorden ‘gay’ en ‘lesbian’ op te zoeken, en wist meteen dat ze over zichzelf aan het lezen was. Het was een opluchting: er waren blauwdrukken, community’s, uitlaatkleppen buiten haar onmiddellijke omgeving.

Griner groeide zo snel dat haar ouders lieten onderzoeken of alles wel oké was. Geen aandoening, gewoon aanleg. De logica van haar lichaam hield ineens steek toen ze in het derde middelbaar het basketbalterrein betrad. Haar talent was onmiskenbaar. Haar spanwijdte is 2 meter 22, langer dan die van LeBron James.

Ze werd gerekruteerd om te spelen voor Baylor University, een baptistische school in Waco, Texas, niet ver van haar geboorteplaats, en werd de sterspeelster. Toch hadden zij en haar coach, Kim Mulkey, een gespannen relatie. Griner zegt dat ze het gevoel had dat ze om tal van redenen geviseerd werd, ook omdat ze lesbisch was. (Mulkey ontkent dat ze lesbische speelsters anders behandelde.) Maar dat verminderde haar liefde voor het spelletje niet. Ze schaafde aan haar voetenwerk, leerde preciezer en efficiënter te shooten, en vergeleek de energie op het terrein met “het volume opendraaien bij een goede song”.

In 2012 arriveerde ze op de draft van de WNBA in een glimmend wit, op maat gemaakt driedelig kostuum. Ze zag er beheerst en zelfverzekerd uit. Toen Mercury haar als eerste keus selecteerde verscheen er een verlegen glimlach op haar lippen, ook al had ze het voelen aankomen.

Een paar dagen later gaf ze een interview aan Sports Illustrated. Op een vraag over haar seksuele identiteit antwoordde ze: “Ik ben altijd open geweest over wie ik ben.”

Een jaar later werd Griner de eerste openlijk homoseksuele sporter die een contract kreeg van Nike. Haar openheid vestigde een nieuwe maatstaf, waardoor homoseksualiteit beter aanvaard werd in de Amerikaanse sport, vooral voor vrouwen.

Vaderliefde

De gevangenis in Rusland opende oude wonden, herinneringen aan haar adolescentenlijf als object van fascinatie en indiscrete speculatie. Cipiers vielen haar lastig, maakten obscene grapjes, stelden vragen over haar geslachtsdelen.

Ze vertelt dat ze ooit terugkeerde van de douche met een handdoek rond haar nek. Een cipier hield haar tegen en bekeek haar van kop tot teen. Met haar wapenstok duwde ze de handdoek opzij, en ze staarde naar Griners borst. Griner was woedend maar kon niets doen.

Griner dacht voortdurend aan haar familie – het welzijn van haar vrouw, de toenemende kwetsbaarheid van haar ouders. Ze zag ertegenop haar vader te schrijven, bevreesd voor zijn teleurstelling. Toen ze het uiteindelijk deed, schreef ze: “Ik zal je nooit meer op deze manier ontgoochelen.” Een paar weken later kreeg ze zijn ondubbelzinnige antwoord: “Ik hou van je en zal altijd van je houden, waar je ook bent. Niets en niemand kan dat veranderen.” Dankzij zijn bevestiging kon ze iets van haar verlammende schaamte afleggen en zich sterken voor wat ze zou moeten ondergaan.

De wereld kreeg een eerste beeld van de opgesloten Griner te zien op 1 juli 2022, bijna vijf maanden na haar arrestatie, toen ze in een rechtbank in Moskou arriveerde voor de start van haar proces. Op foto’s en bewegende beelden ziet ze er verdwaasd uit, de ogen onnatuurlijk opengesperd. Griner wist dat ze een bekendheid was in Rusland – sommige cipiers hadden haar zelfs om selfies en een handtekening gevraagd – maar nu pas vatte ze de omvang van haar zaak. Er waren bijna honderd journalisten opgedaagd, die vragen afvuurden en foto’s maakten. Het deed haar denken aan het mediacircus bij de finales van de NBA.

Griner had een Jimi Hendrix-T-shirt aangetrokken bij wijze van symbolisch protest – Hendrix was in 1969 in Toronto gearresteerd wegens drugsbezit, maar werd vrijgesproken. Ze stak ook foto’s van haar vrouw en ploeggenoten bij Mercury door de tralies van haar kooi. Ze wilde het narratief vormgeven, duidelijk maken aan de mensen in Rusland en thuis dat haar verhaal verder ging dan een misstap van harentwege.

Griners familie en advocaten hadden toen nog geen rechtstreeks contact gehad met de Amerikaanse president Joe Biden. En ze waren er het hart van in dat een gepland telefoontje van Brittney met Cherelle werd tegengehouden door Buitenlandse Zaken en nooit plaatsvond.

Griner besloot in overleg met haar vrouw en advocaten schuldig te pleiten. Het leek niet verstandig de Russische overheid als leugenaars weg te zetten; ze gokten erop dat het feit dat een Amerikaanse zich nederig opstelde tegenover Poetin haar sneller thuis zou krijgen. Ze schreef ook een brief aan Biden, die op 4 juli verstuurd moest worden, waarin ze hem smeekte haar niet te vergeten.

Begin juli werd Cherelle geïnterviewd door televisiepersoonlijkheid Gayle King om Griners zaak onder de aandacht te brengen. Op dat moment had Griners team nog geen gesprek gehad met de regering-Biden. De president nam contact op met Cherelle en vertelde haar dat er onderhandelingen gaande waren over een gevangenenruil. Hij waarschuwde dat “publieke druk” op hem “de Russen in de kaart zou spelen”.

Hij antwoordde ook op de brief van Griner, en verzekerde haar “dat jou opnieuw thuis krijgen onze absolute prioriteit is”.

Cherelle en Colas, haar agent, bedachten een hashtag die Griners verhaal in de aandacht moest houden. Ze stelden aanvankelijk ‘LoveBG’ voor, maar kozen uiteindelijk voor ‘WeAreBG’. Die keuze verkortte de afstand tussen Griner en mensen die zich ooit zorgen hadden gemaakt over hun veiligheid thuis of in het buitenland. Colas vertelde me dat het de bedoeling was dat mensen herinnerd werden aan de universaliteit van Griner, ongeacht de bijzondere omstandigheden. “Dat Brittney voor zichzelf opkwam en open was over zichzelf, heeft mensen er altijd toe aangezet ook zichzelf te zijn en daarmee uit te pakken.”

Tijdens de All-Star Game van de WNBA in 2022 droegen de spelers uit solidariteit het nummer van Griner tijdens de tweede helft. NBA-spelers zoals LeBron James en Stephen Curry stelden zich publiekelijk vragen bij wat op passiviteit vanwege de Amerikaanse regering leek.

Maar de meest toegewijde en volhardende activisten waren zwarte vrouwen. Veel van hen kaartten online aan dat de reactie van de overheid zwakjes overkwam en een verdere uiting was van een verwaarlozingscultuur die er nooit in geslaagd was hen en genderdiverse mensen adequaat te beschermen. Kerry Washington en Roxane Gay voerden campagne voor Griner in de Amerikaanse media. Duizenden mensen stuurden Griner steunbetuigingen in de gevangenis. In het dankwoord van haar boek brengt Griner hulde aan de zwarte vrouwen in de pers die haar naam bleven opwerpen tijdens haar gevangenschap.

“Rusland begrijpt welk belang de Amerikaanse publieke opinie heeft voor het presidentschap”, zegt Kimberly St. Julian-Varnon, een wetenschapper aan de University of Pennsylvania die onderzoek doet naar de raakvlakken van blackness en het Oostblok. “En ze speelden daarmee.”

De tactiek had effect: het geval-Griner leidde tot wrevel en debat bij enerzijds mensen die vonden dat de Amerikaanse regering onvoldoende deed, en anderzijds mensen die Griner wegzetten als een crimineel en aanvoerden dat andere Amerikaanse gevangenen in Rusland, zoals Paul Whelan, een voormalige Amerikaanse soldaat die beschuldigd werd van spionage, een grotere prioriteit waren.

De kont van Rusland

Op 4 augustus werd Griner opnieuw naar de rechtbank gebracht voor de uitspraak. Haar juridisch team wees op procedurefouten: ze had geen advocaat tijdens de eerste ondervragingen, werd verplicht documenten te ondertekenen die ze niet begreep, de hoeveelheid cannabis was overdreven voorgesteld, enzovoort.

Griner kreeg de kans een verklaring voor te lezen, die ze per se zelfde wilde schrijven. “Mijn ouders hebben me twee belangrijke dingen geleerd”, las ze met bevende handen. “Ten eerste om mijn verantwoordelijkheid op te nemen. Ten tweede om hard te werken voor de dingen die ik heb. Dat is de reden waarom ik schuldig pleitte voor de dingen die me ten laste worden gelegd. Ik begrijp de dingen die me ten laste worden gelegd… Maar ik had niet de bedoeling de Russische wet te overtreden. Ik wil dat de rechtbank begrijpt dat het gewoon een foutje van mij was, gemaakt omdat ik gehaast en gestrest was.” Ze verontschuldigde zich tegenover haar Amerikaanse en Russische ploeggenoten, haar familie, haar vrienden.

De rechter was niet aangedaan. Hij veroordeelde Griner tot negen jaar in een strafkolonie. Op 20 oktober 2031 zou ze vrijkomen. Ze verstijfde, kon de informatie niet vatten. Haar Russische advocaten namen via FaceTime stiekem contact op met Cherelle en staken de telefoon door de tralies van Griners kooi. Ze weenden samen. Een cipier zag het maar liet betijen. Hij leekt even geschokt als zij.

Begin november 2022 werd Griner samen met andere vrouwelijke gevangenen op een trein gezet. Na zeven of acht dagen reizen in het duister in een kooi kwamen ze aan. Ze werden onthaald door wachters met automatische geweren en blaffende Duitse herders. Griner was naar een omgebouwde goelag uit de Sovjet-tijd in Mordovië gebracht, 320 kilometer van Moskou. De gevangenen daar noemden de regio ‘de kont van Rusland’, en Griner zou er snel achter komen waarom. Dagenlang wist niemand van haar familie en juridisch team waar ze zich bevond.

Ze kreeg een uniform van dik groen ribfluweel dat te kort was om haar hele lichaam te bedekken en een hoofddoek die aan een hidjab deed denken. Ze werd ondergebracht in een ruimte met stapelbedden voor twintig vrouwen. De badkamer werd gedeeld door vijftig vrouwen.

Griner werd aan het werk gezet, twaalf tot vijftien uur per dag. Ze moest grote lappen stof voor Russische militaire uniformen knippen met roestige, gevaarlijke draaiende zaagbladen. Alena, haar levenslijn, was weg, net zoals de kleinere gevangenisinfrastructuur waaraan ze gewoon was geworden. Ze voelde zich eenzaam. Ze besloot een nieuwe overlevingsstrategie te hanteren: alle hoop opgeven. “Ik dacht dat ik er heel lang zou zitten”, vertelt ze me. “Ik was het beu te wachten op die dag. Het was makkelijker de situatie waarin ik me bevond te accepteren. Ik was een gevangene.”

Soms stelde ze zich kandidaat om de sneeuw en het ijs rond de gevangenis weg te scheppen – de handenarbeid deed haar denken aan haar training. “Ik had het gevoel dat ik gewichten aan het tillen was, want sneeuw is superzwaar”, zegt ze. De fysieke arbeid verzette haar gedachten, hield haar bezig.

In deze afgelegen gevangenis had ze nog minder contact met de buitenwereld. Af en toe kreeg ze bezoek van haar advocaat. Bijna niemand sprak Engels, en ook zij begon minder vlot te praten.

Er waren kleine tedere gebaren. Lassers maakten een groter bed voor haar. Een vrouw naaide wanten voor haar, en een grotere gevangenisplunje die haar beter paste en haar warmer hield in de ongeïsoleerde cel. Ann, de hoofdkok, sprak Engels en stelde haar in de keuken tewerk. Toen de elektriciteit het een paar dagen liet afweten, droeg Griner stukken rund van de diepvries naar de velden, waar de maaltijden bereid werden en ze zich konden warmen bij het vuur. Ze vierde Thanksgiving alleen met een gerookte kalkoenbout en rijst met sojasaus die ze in de gevangeniswinkel gekocht had.

Totale controle

In Amerika greep Cherelle elke gelegenheid aan om over Griner te praten. Haar zaak fungeerde nog altijd als een bliksemafleider: Dennis Rodman (publiekelijk) en Donald Trump (privé) zeiden beiden dat ze naar Rusland zouden vliegen om haar weg te halen.

Eind november, toen ze ongeveer een maand in Mordovië was, werd Griner van haar werk weggehaald omdat ze een telefoontje van de Amerikaanse ambassade had. Er werd haar verteld dat er gesprekken gaande waren over een gevangenenruil en dat ze daar niets over mocht zeggen. Griner was euforisch maar ook voorzichtig.

Een week lang hoorde ze niets. Opnieuw werd ze gesommeerd naar het kantoor van de hoofdopzichter en kreeg ze te horen dat een uitwisseling op til was. Ze begon zich voor te bereiden, gaf haar bezittingen weg – shampoo, voedsel, kleren – en overhandigde Ann het geld dat ze had verdiend door vijf weken te werken, minder dan 100 dollar. De andere vrouwen vroegen haar foto’s van hun kinderen te tekenen. Toen begon het wachten.

Op 2 december werd ze, bewaakt door vier wachters, in een kooi in een bestelwagen gezet. Ze reden acht uur lang in het duister. Er was geen vertaler. Ze hielden halt bij een andere gevangenis, waar ze haar begonnen in te checken. Ze was meteen gealarmeerd: dit was een mannenfaciliteit.

Ze voelde de paniek toenemen. Was ze erin geluisd? Zou ze verplicht worden de rest van haar straf hier uit te zitten? Ze probeerde te bedaren door naar de wereldbeker voetbal te kijken, Portugal tegen Zwitserland. Toen de lichten zouden uitgaan, schoof een cipier een briefje onder haar deur. Erop stonden de woorden waar ze al maanden op wachtte: “Je vertrekt vannacht.” Ze bleef de hele nacht wakker, biddend dat het echt was.

In de ochtend, schrijft ze, werd ze naar een onderzoeksruimte gebracht, waar een man die zei dat hij een arts was haar opwachtte in het gezelschap van zeven gewapende wachten. Ze moest haar kleren uitdoen. Hij deed teken dat ook haar boxershort uit moest. Ze werd overvallen door angst, maar ze gehoorzaamde. Ze begonnen haar naakt vanuit elke hoek te fotograferen – een laatste vertoon van totale macht en controle over haar lichaam.

Daarna werd ze naar een vliegtuig gereden en ging ze aan boord. Ze had er geen idee van wat hun bestemming was. Ze was te moe om te slapen en te bevreesd om te eten, bang om vergiftigd te worden.

Uiteindelijk landde het vliegtuig in Abu Dhabi. Ze werd verwelkomd door Roger Carstens, de bijzondere presidentiële gezant voor gijzelingszaken binnen het ministerie voor Buitenlandse Zaken. Hij overhandigde haar een pin met het opschrift ‘We Are BG’.

Griner ontspande, en stond zichzelf eindelijk toe opluchting te voelen. Terwijl ze over het tarmac wandelde, kwam een man op haar toegestapt. Ze herkende Viktor Boet, de beruchte Russische wapenhandelaar voor wie ze geruild was. Toen ze elkaar kruisten reikte hij naar haar om handen te schudden, en instinctief ging ze daarop in. Hij feliciteerde haar. Zijn handen voelden zacht aan in vergelijking met de hare; later vernam ze dat hij zijn tijd in de gevangenis had doorgebracht met het schilderen van katten. Ze stapte op het vliegtuig waarmee Boet gearriveerd was.

Gif

Toen Griner in San Antonio aankwam, stond Cherelle haar op te wachten op het tarmac, omringd door supporters die met Amerikaanse vlaggen wapperden. Griner holde de trappen van het vliegtuig af en liep naar haar toe. Ze vielen elkaar huilend in de armen. Ze werden naar een privéruimte gebracht om het weerzien in alle rust te beleven. Ze zaten zo dicht mogelijk tegen elkaar aan, kusten elkaar, betastten elkaar.

In het begin gierde de adrenaline non-stop door Griners lijf. Ze zag haar ouders, haar broer en zussen, hun kinderen terug. Ze deed zich tegoed aan lekker eten, barbecue, hapjes, nam lange warme douches, knuffelde met Cherelle, bingewatchte films.

Maar naarmate de tijd verstreek, kreeg Griner het moeilijk om zich aan te passen. Tijdens het proces was haar thuisadres uitgelekt, en zij en Cherelle moesten hun intrek nemen op een geheime locatie. Ze speurde op sociale media naar de berichtgeving over haar zaak en stootte ook op het gif gericht tegen haar. Sommige mensen scholden haar de huid vol, vonden dat ze haar beter hadden laten rotten in het buitenland. “Je krijgt al die haat over je heen over hoe weinig vaderlandslievend je bent”, zegt ze. “Dat ik on-Amerikaans ben en eigenlijk niet meer had mogen leven.”

In de gevangenis dacht Griner maar aan één ding: vrijheid. Nu voelde ze zich losgeslagen, verward. Basketbal was altijd haar kompas geweest, en dus begon ze zo snel mogelijk weer te spelen. In de eerste week dat ze terug was, speelden zij en Cherelle één tegen één. Ze was snel moe – het kettingroken in de gevangenissen had haar longen geen goed gedaan.

Griner wilde testen of ze nog kon dunken. Het lukte haar, maar ze had dagenlang rugpijn. Ze begon opnieuw met krachttraining. Ze vloog er stevig in, maar het zware werk met gewichten was zowat onmogelijk.

Toch voelde de routine aan als thuiskomen. Ze stelde een honderddagenschema op om haar conditie op peil te krijgen voor het komende WNBA-seizoen. Toch voelde ze zich nog te zwaar, en de onzekerheid over haar lichaam die ze al haar hele leven met zich meedroeg, speelde opnieuw op. Er waren dagen dat ze niets at. “Het was een afmattende tijd”, zegt ze. Ze vroeg zich af of ze er niet beter mee zou stoppen, of dit het einde van haar carrière betekende.

Toen het seizoen 2023 aanvatte, voelde ze zich nog steeds gedesoriënteerd. In elke zaal kwam ze speelsters tegen die ze niet meer had gezien sinds haar opsluiting, en tijdens elke wedstrijd werden beelden van haar vrijlating getoond. Ze apprecieerde de aandacht voor haar beproeving, maar alsmaar meer begon het haar af te leiden van het spel. Mercury verloor 31 van zijn 40 wedstrijden.

Naar het einde van het seizoen toe, en zonder het vooruitzicht van een nieuwe fase in het buitenland, begon ze tekenen van posttraumatische stress te vertonen. “De mensen zeiden me dat het oké is niet oké te zijn”, zegt ze. “Maar wat betekent dat? Dat je gewoon huilt als je wilt huilen? Of kwaad bent als je kwaad wilt zijn? Of dat je erover praat? Ik zag dat niet helder.”

Griner is dankbaar dat ze dit seizoen kan terugkeren naar het spelletje waar ze dol op is. En de timing kon niet beter zijn. Het vrouwenbasketbal heeft hernieuwde aandacht gekregen, gedeeltelijk door de tot de verbeelding sprekende prestaties van Caitlin Clark en Angel Reese in het March Madness-toernooi, en de daaropvolgende spectaculaire WNBA-draft.

De opsluiting van Griner heeft ook de vrouwencompetitie meer op de kaart gezet, en nationale aandacht gericht op een vraag die al zo lang gesteld moest worden: de loonkloof die speelsters dwingt naar het buitenland te gaan in het tussenseizoen.

Er liggen nu kansen om breder in de toekomst van de competitie te investeren. “We kunnen een soort stabiele liga uitbouwen die het voor speelsters financieel haalbaar maakt om het hele jaar in Amerika te blijven”, zegt Sue Bird, een voormalige speelster van Seattle Storm, die intensief bij de hervormingen betrokken is. “Het zou een heel andere wereld creëren voor de WNBA.”

In 2025 heeft de WNBA de mogelijkheid om te heronderhandelen over de contracten van speelsters. Het is ook een kans om het te hebben over nieuwe loonstructuren, moederschapssteun, een hoger percentage van de uitzendrechten en meer veiligheid.

“Ik heb daar altijd over gesproken, maar nu gebeurt het toch vaker”, zegt Griner. Vorig jaar werd Griner op Dallas Fort Worth Airport aangeklampt door een conservatieve mediapersoonlijkheid. Hij duwde haar een microfoon voor de neus en riep dat ze “Amerika haat”. Anders dan hun mannelijke collega’s van de NBA reizen WNBA-teams nog altijd vooral commercieel in het reguliere seizoen, waardoor ze akkefietjes zoals die van Griner moeten ondergaan.

Nachtmerries

Voor haar gevangenschap lagen zij en Cherelle op zondag graag lang in bed om samen televisie te kijken en te lachen. Als ze zich nu in een eenpersoonskamer met een bed bevindt, speelt de herinnering aan de gevangenis op. Ook als het koud is, gebeurt dat. Ze heeft nachtmerries waarin ze terug moet naar Rusland om wat paperassen te regelen en opnieuw opgepakt wordt.

Vroeger trokken zij en Cherelle in het tussenseizoen vaak naar Mexico voor een paar romantische dagen ontspanning. Nu is ze bang dat ze daar een waardevol doelwit is van een nieuwe gijzelingsactie. “Als ik naar het foute land ga”, zegt ze, “kunnen ze me letterlijk te grazen nemen.” (Ze verblijft deze zomer normaal gezien in Parijs voor de Olympische Spelen, maar dat lijkt voldoende omzwachteld door Amerikaanse veiligheidsprotocollen om zich veilig te voelen.)

Therapie heeft haar geleerd dat er geen ‘voorheen’ meer is. Haar brein is anders, en dat geldt ook voor haar leven. Een van de duidelijkste tekenen van haar herstel, zegt ze, is dat ze opnieuw de woorden vindt. Toen ze pas terug thuis was, klonk ze als een kind dat op zoek was naar woorden. “Ik had het gevoel dat ik achteruitging”, zegt ze.

Tijdens onze gesprekken was Griner puur en onbevangen, bereid om zo diep te gaan als de conversatie vergde. Toch was het niet makkelijk en comfortabel om haar emoties publiekelijk te ventileren. Vanwege haar lichaamsbouw zien mensen niet altijd haar fragiliteit. “Er is geen ruimte voor tranen bij vrouwen”, zegt ze. “Als we het eens moeilijk hebben, is het steeds: ze is zwak, ze is bitchy, ze is irrationeel. We krijgen geen tijd om te verwerken, we moeten 24 uur per dag presteren.”

Het is duidelijk dat ze het nog altijd moeilijk heeft met het gevoel dat haar vrijheid voorwaardelijk is, en niet iets waar ze inherent recht op heeft. “Het kan altijd keren”, zegt ze. Ze neemt zich voor campagne te blijven voeren voor andere Amerikanen in gevangenschap, onder wie Paul Whelan en journalist Evan Gershkovich.

Voor we afscheid nemen vertelt Griner me dat ze kracht put uit de natuur – ze trekt graag naar de zanderige Red Mountains. Voor de beproevingen in Rusland had ze het niet nodig om weg te zijn van de mensen. Maar nu is het soms het enige wat helpt. “Dat is heel belangrijk voor me: wegkomen van de schermen en de camera’s”, zegt ze. “In de natuur heb je het gevoel dat de tijd vertraagt.”

Ze ontdekt de waarde van een eigen, private identiteit. Niet elk onderdeel van haar bestaan moet een voorbeeld stellen of een zaak verdedigen. Zij en Cherelle verwachten hun eerste kindje, en ook dat zal de wijze waarop Griner omgaat met het publiek anders invullen.

Voor ik Phoenix verliet, volgde ik haar raad op. Ik reed ver de bergen in, naar boven kronkelend tot de wolken oplosten en de lucht helderder en scherper werd. Ik dacht aan Griner in haar eentje daarboven, zonder gsm-ontvangst, eventjes weg van haar veeleisende leven. Er groeide opvallend veel gras op deze normaal gezien dorre toppen. Het deed met denken aan groene golven. Zo zie je maar dat het leven zelfs in de meest ruige omstandigheden een weg vindt.

Brittney Griner, Coming Home, Knopf, 320 p., 28 euro.