#chernobyl of #auschwitz: moet er een selfieverbod komen op deze historische plaatsen?
Instagram-foto’s vanuit Tsjernobyl hebben nieuw leven geblazen in de discussie over respect voor rampplekken. De populaire televisieserie Chernobyl heeft de plaats in Oekraïne populair gemaakt onder toeristen, die soms weinig historisch besef lijken te hebben als ze zich laten fotograferen.
De overwoekerde rampplek is in trek bij toeristen sinds het succes van de HBO-serie Chernobyl. Influencers plaatsten onlangs foto’s op Instagram waarop ze vrolijk poseerden in de omgeving waar zich in 1986 een kernramp voltrok. Trek je coolste gezicht bij een verlaten zwembad of in een kernreactorgebouw en posten maar – #chernobyl.
De foto’s zijn aanleiding voor discussie over het respect voor dit soort ramp- en herinneringsplekken. De schrijver en producent van Chernobyl, Craig Mazin, uitte afgelopen week per tweet zijn ongenoegen over de foto’s. ‘Weet dat je een plek bezoekt waar een verschrikkelijke tragedie heeft plaatsgevonden. Voel mee met iedereen die daar heeft geleden en zichzelf heeft opgeofferd.’
Het is niet voor het eerst dat het onderwerp zich aandient: eerder waren er discussies over het maken van opgewekte selfies in Auschwitz en bij het holocaustmonument in Berlijn. Cultuurwetenschapper David Duindam, die de herinneringscultuur van de Holocaust en het Europese kolonialisme onderzoekt aan de Universiteit van Amsterdam, heeft een verklaring voor het verschijnsel. ‘Toeristen zijn niet op zoek naar historische informatie, maar willen een ervaring opdoen en die verbinden aan hun eigen levensverhaal.’
Niet alleen toeristen maken artistieke foto’s bij dit soort herinneringsmonumenten, ook bedrijven doen soms uitgebreide fotosessies. De Britse luchtvaartmaatschappij Easyjet moest in 2009 bijna 300 duizend exemplaren van haar tijdschrift uit de schappen halen, omdat op enkele pagina’s foto’s stonden van modellen die poseerden voor het Holocaustmonument in Berlijn.
Selfieverboden
Bij veel historische of culturele locaties gelden al selfieverboden. De Sixtijnse Kapel in Vaticaanstad is een bekend voorbeeld – al is fotograferen daar al verboden sinds 1980. In Nederlandse musea als het Stedelijk Museum en de Hermitage geldt een verbod op selfiesticks. De Zuid-Koreaanse autoriteiten hebben zelfs een compleet verbod op selfiesticks uitgevaardigd. De boete kan meer dan 10 duizend euro bedragen.
In Tsjernobyl zijn ze nog niet zover. Reisbureau Sovjet-reizen, dat regelmatig trips naar Oekraïne organiseert, raadt aan de herinneringsplek te bezoeken met een gids, zodat een toerist bewuster is van de geschiedenis van de plek. Maar Instagram-foto’s zal je daarmee niet uitbannen, denkt Duindam. ‘Doordat je bij een herinneringsplek als Tsjernobyl nog altijd niet de echte kern van de ramp kunt bezoeken, blijft het een opwindende bestemming voor veel toeristen.’
De (sociale)media-aandacht voor de foto’s in Tsjernobyl is ook wat overtrokken, schreef techjournalist Taylor Lorenz in het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic. ‘Het betreden, beklimmen of slopen van historische plekken mag nooit de bedoeling zijn, maar met een snelle check op Instagram zie je dat de meeste mensen gewoon respectvolle foto’s van de omgeving plaatsen.’ Duindam (UvA) is het daarmee eens. ‘Respectloos omgaan met pijnlijke herinneringen is van alle tijden. Het is nu alleen zichtbaarder door sociale media.’
Yolocaust
Om selfiemakers een beetje respect bij te brengen zijn er de afgelopen jaren verschillende initiatieven opgezet. Zo begon de Israëlisch-Duitse schrijver Shakak Shapira in 2017 het project ‘Yolocaust’, een samentrekking van YOLO – you only live once – en de Holocaust. Zijn doel was om mensen te confronteren met hun selfies bij het Holocaustmonument in Berlijn. Hij verwisselde de achtergrond van foto’s bij het Holocaustmonument met schokkende beelden uit een concentratiekamp.
‘Ik was bezorgd over het begrip dat jongeren kunnen opbrengen voor het belang van dit soort monumenten’, zei Shapira tegen de BBC. Maar Duindam vraagt zich af of het corrigeren van die foto’s een oplossing is. ‘Mensen blijven altijd op zoek gaan naar authenticiteit. Tsjernobyl biedt die aantrekkingskracht in een haast romantische setting, omdat de natuur daar de vrije hand krijgt.’
Het museum bij vernietigingskamp Auschwitz wees afgelopen maart via Twitter toeristen erop dat ze zich bevinden op een plek waar meer dan een miljoen mensen zijn vermoord. ‘Respecteer die herinnering. Er zijn betere plekken om te balanceren op een spoorbiels dan op de plek die symbool staat voor de deportatie van honderdduizenden.’
Gijs Groenteman gaat in onze illustere archiefkast in gesprek met mensen die hem hebben verwonderd. Rapper Pepijn Lanen, schrijver Paulien Cornelisse en kunsthandelaar Jan Six passeerden al de revue.