Déjà-vu in Oost-Congo, waar zelfs de meest positieve krachten moedeloos worden
In het oosten van Congo woedt de oorlog in alle hevigheid. De door Rwanda gesteunde rebellengroep M23 heeft de grensstad Goma ingenomen en trekt verder naar het zuiden. Wat zijn de scenario's? Wie zijn de spelers? En vooral: waarom grijpt niemand in bij dit wrede politiek-militaire spel waar miljoenen mensen het slachtoffer van zijn?
En daar zit hij dan. Aan een tafel in een hotel in Goma. Omringd door zwaar bewapende lijfwachten. Hij heeft zijn baard laten groeien en zijn kostuum als voorzitter van de onafhankelijke kiescommissie al lang ingeruild voor een camouflagepak.
Corneille Nangaa, de politieke leider van de zelf verklaarde revolutie, is uit zijn uitvalsbasis Rutshuru in Noord-Kivu afgezakt naar de stad die zijn rebellen net hebben ingenomen. Hij gaat er tekeer tegen "het monster" Tshisekedi en zegt dat niet Goma of Bukavu, maar Kinshasa het einddoel is van de revolutie.
De vertoning is een déjà-vu, die pijnlijk duidelijk maakt dat er in de regio op bijna 30 jaar tijd geen enkele les is geleerd. Dat keer op keer de bevolking de negatieve krachten van machtswellust en onverschilligheid lijdzaam moet ondergaan. De inzet is intussen ook duidelijk. Het gaat hier om een revolutie, niet om een kortstondige machtsgreep in het lang aanslepende conflict.
Laurent Kabila 2.0?
De oorlogstaal van Corneille Nangaa doet erg denken aan wat Laurent Kabila verkondigde bij het begin van zijn opstand eind 1996. Ook hij was in de Kivustreek aanhang gaan ronselen, allianties gaan smeden, met militaire steun van Rwanda en Oeganda. Ook hij predikte een nieuwe toekomst voor de "waardigheid" van de Congolezen en tegen de "dictatuur". Ook hij ronselde jongeren om mee te vechten en hij beloofde hen een nieuwe toekomst.
Vervang "Alliance Fleuve Congo" door "Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération du Congo" en president Tshisekedi door president Mobutu en de puzzel van de herhaalde geschiedenis valt in elkaar. Of toch niet?
Er zijn gelijkenissen met de staatsgreep in 1996, maar ook verschillen. In 1996 draaide de strijd om grensbeveiliging en macht. Er bevonden zich toen in het oosten van Congo honderdduizenden vluchtelingen uit Rwanda. Ze hadden het conflict na de volkenmoord in 1994 over de grens geëxporteerd. Het nieuwe regime in buurland Rwanda onder leiding van Paul Kagame wilde af van de volkenmoordenaars, die zich tussen de vluchtelingen verschuilden en mee profiteerden van de humanitaire hulp.
Kagame en zijn mentor, de Oegandese president Museveni, bewapenden de marionet Laurent Kabila en die kon na een opmars van 6 maanden, gemakkelijk de verzwakte Congolese president Mobutu verslaan. Die was in de steek gelaten door zijn Belgische, Franse en Amerikaanse broodheren. Het Westen zag in Paul Kagame, mede door het schuldgevoel na de volkenmoord, een sterkere figuur in de regio.
Aanslepend geweld
30 jaar geleden draaide de rebellie om grensveiligheid en macht. Later zijn daar ook nog de grondstoffen bijgekomen. Rebellenfracties scheurden zich af en zetten de jaren nadien de hele Kivustreek in vuur en vlam. De krijgsheren hadden zich daar een machtsbasis opgebouwd, in een streek vol mijnen met goud, tin en tantalium en zelfs diamant. Die wilden ze niet zomaar prijsgeven. Tantalium, gewonnen uit coltanerts, is een cruciaal onderdeel voor elektronica zoals gsm's en laptops.
Daarom was het geen verrassing dat na de oorlog, in 2005, een poging mislukte om de verschillende rebellen onder te brengen in een Congolees eenheidsleger. Ze hadden geproefd van de rijkdom en wilden die niet kwijt. Steeds meer fracties begonnen onderling om de macht te strijden.
Een van de sterke figuren was Laurent Nkunda, die in 2008 Goma een tijdlang innam. Na hem kwamen Bosco Ntaganda en Sultani Makenga, stuk voor stuk officieren die niet tevreden waren met hun positie in het eengemaakte leger en dan maar de wapens opnamen, onder het mom van de bescherming van de eigen etnische groep.
Het probleem van de achtergebleven volkenmoordenaars, gegroepeerd in de FDLR, raakte ook niet opgelost. De Rwandese president Kagame bleef aandringen om hen uit te leveren, maar ging het probleem ook steeds meer als een drogreden gebruiken om zijn steun aan de rebellen en zelfs de aanwezigheid van zijn eigen troepen op Congolese bodem goed te praten.
Beschermingsmacht?
Is er dan al die tijd niets gedaan om stabiliteit te brengen in de regio? Zeker wel. Zo is er al sinds een kwarteeuw een grote VN-Vredesmacht in het oosten van Congo, MONUC, in 2010 omgedoopt tot MONUSCO. Ze organiseerde mee de verkiezingen en probeerde de bevolking te beschermen tegen seksueel geweld. Maar de duurste vredesmacht ter wereld is er niet in geslaagd om de gemoederen te bedaren. Ook een recentere missie van vredestroepen uit Zuidelijk Afrika (SADC), heeft geen vrede kunnen brengen.
Uiteindelijk werd het conflict in het oosten van Congo kunstmatig in gang gehouden. Het werd een oorlog om de oorlog. Niemand wilde er een eind aan maken, niet de rebellen, niet het Congolese leger en plaatselijke politici, die zelf ook lucratieve zaken deden in de grondstoffenhandel. Het was net dankzij die instabiliteit dat corruptie, machtswellust en smokkel konden gedijen.
Internationale belangen
Als de wereld nu verbaasd toekijkt naar de dramatische gebeurtenissen van de voorbije week, dan is dat geen verrassing. De internationale gemeenschap is afgeleid door andere conflicten zoals Oekraïne en Gaza. Enkelingen vroegen aandacht voor het lijden van de bevolking van Oost-Congo, maar de waarschuwingslampen gingen maar niet branden. Landen hadden meer oog voor de machtswissel in de Verenigde Staten en lieten zich in slaap wiegen door de rol van Rwanda als economische groeipool en zijn rol bij vredesoperaties in Afrika.
Die houding heeft geleid tot een spagaat. Zo deelde de Europese Commissie gisteren mee dat ze 60 miljoen euro noodhulp zou geven aan de inwoners van Goma: tenten, voedsel, watersystemen en schoolmateriaal. Ook de vorige jaren was Europa een grote donor voor humanitaire hulp aan Oost-Congo. Maar datzelfde Europa had eerder al miljoenen aan militaire steun gegeven aan Rwanda, de broodheer van de rebellen, voor zijn vredesmissie in Mozambique (tegen jihadisten die Franse olie-installaties aanvielen).
In februari 2024 sloot de Europese Commissie ook een omstreden deal met Rwanda om coltan aan te kopen, ondanks indicaties dat Rwanda het gros van zijn coltan illegaal uit Congo haalt. Volgens expert Jason Stearns voerde Rwanda in 2023 voor 1 miljard dollar aan mineralen uit, terwijl in diezelfde periode de uitvoer uit Congo afnam. De toename valt samen met de opmars van M23 en hun overname van de grote mijn van Rubaya.
Heel wat critici vragen zich af hoe je met je linkerhand humanitaire hulp kan geven aan een noodlijdende bevolking en met je rechterhand de aanstokers van diezelfde humanitaire crisis kan belonen in plaats van te bestraffen.
Hoe gaat het verder?
Opstandeling Corneille Nangaa noemt zijn rebellenleger nu al het ARC, het Revolutionaire Leger van Congo. Dat maakt de machthebbers in Kinshasa erg zenuwachtig. President Tshisekedi hield na lang zwijgen een toespraak waarin hij aankondigde dat het Congolese leger de gebieden zou heroveren.
"Onze waakzame en patriottische militairen zullen elke centimeter van ons grondgebied verdedigen", zei de president. Ons land heeft alvast beloofd om de militaire steun aan Congo te blijven garanderen. De Belgische en bij uitbreiding Europese steun is nodig, zei Chef Defensie Fred Vansina, "om te voorkomen dat andere machtsblokken onze plaats zouden kunnen innemen."
Het blijft de vraag of die steun volstaat om het Congolese leger en zijn patriottische huurlingen, de Wazalendo, recht te houden. Volgens militaire experts zijn de bevoorradingslijnen van het Rwandese leger veel korter dan die van het Congolese leger. Kinshasa ligt 1.600 kilometer naar het westen en een groot deel van de troepen is ingezet in de conflictregio.
Bovendien groeit volgens dezelfde experts het ongenoegen bij de Congolese legertop over de opeenvolgende nederlagen. De vraag is in hoeverre de president zijn gezag kan blijven uitstralen.
Wie grijpt in?
Ook dat is een open vraag. Meteen na de inname van Goma regende het kritiek op de M23 en werd ook de rol van buurland Rwanda in vraag gesteld. Premier De Croo noemde in de Kamer het geweld onaanvaardbaar. "Ons land vraagt dat Rwanda zich terugtrekt uit Congo", zei De Croo. "Onze reactie is dezelfde als bij de inval in Oekraïne." Maar in tegenstelling tot de inval van Rusland in Oekraïne, ligt het voor dit conflict duidelijk moeilijker om Rwanda te straffen met financiële of andere sancties.
De voorbije jaren heb ik persoonlijk kunnen zien hoe gedreven jonge mensenrechtenactivisten en ook collega- journalisten in Oost-Congo probeerden om telkens opnieuw niet de moed te verliezen. Ze voerden een vreedzame strijd voor respect en sociale basisrechten zoals water en onderwijs, tegen de machtswellust en de corruptie. Ze probeerden de wereld wakker te schudden voor het lot van hun jongeren en vrouwen, geteisterd door moordpartijen en verkrachtingen. Ze hielden pas nog hun tiende vredesfestival in het belegerde Goma, met artiesten uit Congo en de buurlanden.
Voor mijn mentaal welzijn ga ik alleen nog houden van mijn geliefden en zorg dragen voor mezelf en wie me omringt
Vandaag lijkt het of dit nieuwe trauma hen de hoop helemaal ontneemt. Ik sprak met Congolese collega's die zijn weggevlucht, uit vrees voor hun leven, door het ene of het andere kamp, omdat ze hun nek hadden durven uitsteken of de gebeurtenissen wilden filmen. Ik kreeg een steunoproep van een jonge rapper, die finalist was geworden van een Afrikaanse talentenwedstrijd, maar geen stemmen kan vergaren omdat het internet in Goma plat ligt. Anderen kon ik zelfs niet bereiken. Leven ze nog?
En ik las de intrieste tekst van activiste Micheline, die me ooit zei dat de vreedzame strijd als een trap is. Zonder tegenkanting kan je niet omhoog gaan. Vandaag zijn tegenkantingen haar te veel geworden en is ze overmand door verdriet en moedeloosheid.
"We zitten er middenin. Overspoeld door een enorme onzin. Om vooruit te gaan, moet ik mijn laatste resten menselijkheid bijeenschrapen om mens te blijven. Voor mijn mentaal welzijn ga ik alleen nog houden van mijn geliefden en zorg dragen voor mezelf en wie me omringt", zegt ze. Hopelijk wordt haar oproep tot menselijkheid ergens gehoord.